6. Sınıf Ünlüler ve Ünsüzler Konu Anlatımı

Türkçe dersinin göreceli kolay konularından birisi olan 6. Sınıf Ünlüler ve Ünsüzler konusunu inceleyeceğiz. Sitemizde sizler için özel olarak hazırlanmış ders notlarımız, çalışma kağıtlarımız ile bu konuyu anlamanızı güçlendirecek geçmiş yıllarda çıkmış sınav soruları hakkında fikir edinebileceksiniz. Siz öğrencilerimize tavsiyemiz, konu ne olursa olsun test çözerek öğrendiklerinizi pekiştirmenizdir. Bu amaca yönelik Türkçeci Mobil uygulamamızda tüm konular için hazırlanmış özel testler yer almaktadır. Uygulamamız hakkında geniş bilgi bu adrestedir.

6. Sınıf  Ünlüler ve Ünsüzler konusunun sonunda aşağıdaki kazanımları elde edecek ve aşağıda yer alan soruların cevaplarına ulaşmanızı hedeflemekteyiz.

• Ünsüzlerle ilgili ses olayları nelerdir? Ünlüler ile ilgili ses olayları nelerdir? 
• Ünsüz benzeşmesi nedir? Ünsüz sertleşmesi nedir? Ünsüz benzeşmesine aykırı kelimeler nelerdir?
• Ünsüz yumuşaması nedir? Ünsüz yumuşaması nasıl olur? Ünsüz benzeşmesi ve ünsüz yumuşaması arasındaki farklar nelerdir?
• Ünsüz düşmesi ne demek? Ünsüz düşmesi tanımı nedir?
• Ünsüz türemesi nedir? Ünsüz benzeşmesi yumuşaması türemesi düşmesi nedir? Ünsüz türemesi kelime örnekleri nelerdir?
• Kaynaştırma nedir? Kaynaştırma ünsüzü nedir? Kaynaştırma ünsüzleri nelerdir?
• Ulama nedir? Ulama nasıl yapılır? Ulama nasıl oluşturulur?
• Eklerde oluşan kalınlık olayını nasıl anlarız?
• Yardımcı ünlüler ve ünsüzler nerede görülmektedir? 

6. Sınıf Ünlüler ve Ünsüzler konusunu aşağı yer başlıklarda inceleyeceğiz. Bildiğiniz konuları doğrudan atlayabilir ve konu başlıkları arasında hızlıca geçiş yapabilirsiniz. Ayrıca dersimizi, word ortamında ya da pdf ortamına aktararak çalışma kağıdı olarak da kullanabilirsiniz.

Ses Bilgisi

Dil; insanın çıkardığı seslerden doğan, insanlar arasındaki iletişimi sağlayan bir araçtır. Yani dilin temel öğesi sestir.

Ses: Dilin en küçük birimidir.

Ses yolu: Akciğerden başlayıp ağzın ve burnun dışına kadar uzanan yolun adıdır.

Ses bilgisi: Bir dildeki seslerin özelliklerini, diziliş kurallarını, ses olaylarını inceleyen dil bilgisi bölümüdür.

Ses bilgisi bir dilin yazılı ve sözlü kullanımının doğru olmasına yardımcı olur. Bu dil bilgisi alanı, dilin ses özelliklerini incelediği için, yazım (imlâ) kurallarının belirlenmesini de sağlar.

Harf: Seslerin yazıdaki işaretleridir.

Alfabe (abece); bir dildeki sesleri gösteren harflerin bir sıraya göre dizilmiş bütünüdür. Bugün kullandığımız Türk alfabesi 01.11.1928’de 1353 sayılı yasa ile kabul edilmiştir. Alfabemizde yer alan “ç, ğ, ı, ö, ş” harfleri başka hiçbir alfabede yoktur. Türkler, günümüzde kullandığımız alfabeden önce sırasıyla Göktürk, Uygur ve Arap alfabelerini kullanmışlardır.

Türkçede 29 ses ve bu sesleri gösteren 29 harf vardır. Türkçede sözcük içinde söylenemeyen hiçbir ses yoktur. Türkçe sözcükler genel olarak söylendikleri gibi yazılır. Bu durum, Türkçenin yazımını kolaylaştır-maktadır.

Türkçedeki sesler, çıkış özelliklerine göre iki bölümde incelenir: ünlüler ve ünsüzler.

Türkçe’de Ünlüler

Ses yolunda hiçbir engele uğramadan ve başka bir sesin yardımına gereksinme duymadan çıkan seslere ünlü denir.

Türkçede sekiz ünlü (a-e-ı-i-o-ö-u-ü) vardır. Bunlar çıkış yerlerine göre (dilin, dudakların, alt çenenin durumuna göre) farklı özellikler gösterir ve şöyle sınıflandırılır:

Örnek Sınav Sorusu:

Aşağıdaki sözcüklerden hangisi dar-yuvarlak ünlülerden oluşmuştur?

A)Çocuklarımız

B) Binicilik

C) Kuruntulu

D) Evlerinde

Çözüm: A ve D seçeneklerindeki sözcüklerde değişik özellikteki ünlüler bir aradadır. B seçeneğindeki ünlülerin tümü dar-düzdür. C seçeneğindeki sözcükte yer alan “u” ünlüsü dar-yuvarlaktır. Doğru seçenek C’dir.

Büyük Ünlü Uyumu

Sözcüklerdeki ünlülerin kalınlık-incelik yönünden gösterdikleri uyuma büyük ünlü uyumu denir.

Bu kurala göre, Türkçede bir sözcükteki ünlülerin tümü ya kalın ünlü olmalı ya da ince ünlü:

ağaçlık, salıncak, kuralcı, bolluk… (Her sözcük yalnızca kalın ünlülerden oluşmuş, dört sözcükte de büyük ünlü uyumu vardır.)

ekmekçi, özgürlük, öğretmen, incelik… (Her sözcük yalnızca ince ünlülerden oluşmuş, dört sözcükte de büyük ünlü uyumu vardır.)

bahçe, sandalye, kitap, telefon… (Aynı sözcükte hem kalın hem de ince ünlü bulunduğu için bu sözcüklerde büyük ünlü uyumu yoktur.)

Büyük Ünlü Uyumuyla İlgili Aykırı Durumlar

Türkçe oldukları hâlde, zaman içinde geçirdikleri değişim sonucu büyük ünlü uyumuna uymayan çok az sayıda sözcük vardır:

anne (ana), elma (alma), kardeş (karındaş), hangi (kangı)

Türkçede kullanılan, ancak büyük ünlü uyumuna uymayan sözcüklerin çoğu yabancı kökenlidir: insan, kalem, adalet, cumhuriyet, televizyon…

Türkçedeki eklerin ünlüleri değişkendir (-lar,-ler, -lı, -li gibi). Bu ekler eklendikleri sözcüğün son ünlüsüne uyum sağlar. Ünlüleri değişmediği için büyük ünlü uyumuna aykırı kullanımların oluşmasına yol açan beş Türkçe ek vardır: -ki, -ken, -leyin, -(i)mtırak, -yor.

yarınki, bakarken, sabahleyin, yeşilimtırak, seviyor… sözcüklerindeki uyumsuzluk büyük ünlü uyumuna aykırı eklerden kaynaklanıyor.

Birleşik sözcüklerle tek heceli sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz.

Dilimizde, sözcük değerinde olan “de” bağlacı ile “mi” soru edatı büyük ünlü uyumuna göre değişiklik gösteren istisna sözcüklerdir. Bunlar, kendilerinden önceki sözcüklerin son ünlüsüne uyar.

Ben de geliyorum.

Kitap da alacağım.

Çocuk mu ağlıyor?

İşler mi yoğun?

Örnek Sınav Sorusu:

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde sözcüklerin hepsi büyük ünlü uyumu kuralına uymaktadır?

Çamaşır makinesi yine bozulmuştu.

Büyük oğlu askerden geldi bugün.

Elindeki çağrı cihazını bana uzattı.

Yaşadığı kentten üzülerek ayrılacaktı.

Çözüm:

A, B ve C seçeneklerindeki cümlelerde büyük ünlü uyumu kuralına uymayan sözcükler kullanılmıştır. A seçeneğinde “makine”, B seçeneğinde “asker”, C seçeneğindeki cümlede “cihaz” sözcükleri büyük ünlü uyumu kuralına uymuyor. D seçeneğindeki cümlede kullanılan sözcüklerin tümü büyük ünlü uyumu kuralına uyuyor.

Küçük Ünlü Uyumu

Sözcüklerdeki ünlülerin düzlük-yuvarlaklık, darlık-genişlik yönünden gösterdikleri uyuma küçük ünlü uyumu denir.

Bu uyuma göre,

a. Düz ünlüleri (a-e-ı-i) ancak düz ünlüler izler.

“Babasından, çiçekçiler” sözcüklerinde düz ünlüleri düz ünlüler izlediği için küçük ünlü uyumuna uygunluk vardır.

“Kavuşmak, karpuzcu” sözcüklerinde düz ünlüden (a) sonra, yuvarlak ünlü (u) geldiği için küçük ünlü uyumuna uygunluk yoktur.

b. Yuvarlak ünlülerden (o-ö-u-ü) sonra ya düz-geniş ünlüler (a-e) ya da dar-yuvarlak ünlüler (u-ü) gelir. Yani birinci hecenin dışında “o – ö” ünlüleri bulunmaz, “ı-i” ünlüleriyle yuvarlak ünlüler yan yana bulunmaz.

“Ozanlar, kömürcü” sözcüklerinde “o-ö” yuvarlak ünlülerini ya düz-geniş “a” ünlüsü ya da dar-yu- variak “ü” ünlüsü izlediği için bu sözcükler küçük ünlü uyumuna uyar.

“Kamyon, motor, ümit” sözcüklerinde küçük ünlü uyumuna uygunluk yoktur. Çünkü ilk iki sözcükte birinci hecenin dışında “o” ünlüsü kullanılmış, üçüncü sözcükte ise “ü” ünlüsü ile “i” ünlüsü yan yana gelmiştir.

c. “-(ı)yor” eki büyük ünlü uyumunda olduğu gibi küçük ünlü uyumuna da uymayan Türkçe bir ektir.

Ünlülerle İlgili Ses Olayları

Türkçe ve Türkçede kullanılan yabancı kökenli sözcüklerde Türkçenin söyleyiş ve yazım özellikleri yönünden ünlülerle ilgili birtakım ses olayları görülür.

Ünlü Düşmesi

Dilimizdeki bazı sözcükler; çekim, türetme ya da birleştirme sırasında ünlülerinden birini yitirir. Bu ses olayına ünlü düşmesi denir.

Çekimlenirken Ünlü Düşmesi

Bir sözcük çekim eki aldığında görülen ses olayıdır.

Sözcük Ek

boyun -um -» boynum

göğüs -ümüz -» göğsümüz

oğul -um -» oğlum

kayın -m -» kaynım

emir -iniz -» emriniz

isim -im -» ismim

dışarı -da -» dışarda

nere -den -» nerden

bağır -imiz -» bağrımız

ÖNEMLİ NOT:

yer-yön bildiren sözcüklerin ünlü düşmesi yapılmadan yazılmaları da doğrudur. Dışarıda seni bekliyorum

ÖNEMLİ NOT:

Ek eylemin idi, imiş ise biçimleri eklenerek yazıldığında ünlü düşmesi görülür. hasta+idi => hastaydı, geliyor + ise => geliyorsa, güzel+imiş=> güzelmiş

ÖNEMLİ NOT:

Türkçede her ünlü bir hece oluşturur. Bir sözcükte kaç ünlü varsa o sayıda da hece vardır. Ünlülerden birinin düşmesi bir hecenin de eksilmesi anlamına gelir. Bu nedenle “ünlü düşmesi” terimi yerine “hece düşmesi” terimi de kullanılır.

Ünlü Türemesi

Dilimizdeki bazı sözcüklerde ya türetme ya da pekiştirme sırasında görülen bir ses olayıdır.

Türetilirken Ünlü Türemesi

Pekiştirilirken Ünlü Türemesi

Sözcük Pekiştirme: yalnız -> yapayalnız, sağlam -> sapasağlam, gündüz -» güpegündüz

Ünlü Daralması

Düz-geniş “a-e” ünlüleriyle biten eylemler, şimdiki zaman kip eki “-(ı)yor” la çekimlendiklerinde söz konusu ünlüler daralarak “ı, i, u, ü” ye dönüşür. Bu ses olayına ünlü daralması denir.

Yarası kanıyor, kana-

Şarkı söylüyor, söyle-

ÖNEMLİ NOT:

Ünlü daralması eylemlerde görülür. Bir eylemde daralma olup olmadığını anlamak için söz konusu eylemin “-yor” ekini almadan önceki durumuna bakılmalıdır.

Her şeyi biliyor, bil- : Daralma yoktur.

Tek heceli “de-” ve “ye-” eylemlerinde “-yor” eki dışında, “y” kaynaştırma ünsüzünden önce de daralma olur.

Bunu diyeni tanıyor musun? -> de-

Yanımıza yiyecek alalım. ->ye-

Gidiyorum diyerek odadan çıktı. ->de-

Olumsuzluk eki “-ma (-me)” yi alan eylemlerde de “-yor” ekinden önce daralma olur. Bizimle ge miyormuş. -» gelme-

Bu çocuk hiç gülmüyor. gülme-

ÖNEMLİ NOT:

Yukarıda açıklanan durumların dışında ünlü daralması yapmak yazım yanlışıdır.

“Nereden başlıyacağımı bilmiyorum.” cümlesinde “başlıyacağımı” sözcüğünün yazımı yanlıştır. Sözcüğün doğru yazımı “başlayacağımı” dır.

“İşine gelmiyen şeyleri dinlemiyor.” cümlesinde “gelmiyen” sözcüğünün yazımı yanlıştır. Sözcüğün doğru yazımı “gelmeyen” dir.

Ünlü Değişmesi

Türkçede sadece iki sözcükte görülen bir ses olayıdır.

Ben – a => bana

Sen – a sana

Ünlülerle İlgili Diğer Özellikler

Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana gelmez. Saat, şiir, şair, saadet… sözcükleri yabancı kökenlidir.

• Türkçede uzun ünlü yoktur. Uzun ünlüsü bulunan sözcükler de yabancı kökenlidir. Bu sözcüklerde “g” ve “k” ünsüzlerinden sonra gelen “a” ve “u” uzun ünlüleri “düzeltme (A)” işaretiyle gösterilir.

imkân, rüzgâr, kâğıt…

Düzeltme (A) işareti aynı harflerden oluşan, farklı anlamlı sözcükleri ayırt etmek için de kullanılır.

adet (sayı) – âdet (alışkanlık)

hala (babanın kız kardeşi) – hâlâ (henüz, şu ana dek)

Örnek Sınav Sorusu:

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ünlü düşmesine uğramış bir sözcük kullanılmıştır?

A) Çocuğun karnı ağrıyor galiba.

B) Evden çıkarken burun buruna geldik.

C) Geçen yıl kalp ameliyatı geçirdi.

D) Dikkat etmeyince topuğuna çivi batmış.

Çözüm:

B, C ve D seçeneklerindeki cümlelerde ünlü düşmesi görülen sözcük kullanılmamıştır. A seçeneğindeki cümlede “karın” sözcüğü “-ı” iyelik ekini alınca ikinci hecedeki dar ünlü düşmüştür.

Türkçe’de Ünsüzler

Ses yolunda bir engele çarparak çıkan ve bir ünlünün yardımı olmadan söylenemeyen seslere ünsüz denir.

Türkçede 21 ünsüz (b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, I, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z) vardır. Bunlar seslendirilirken ses tellerindeki titreşim durumuna göre farklı özellikler gösterir ve şöyle sınıflandırılırlar:

Yumuşak                         Sert

Sürekli                  g-j-l-m-n-r-v-y-z           f-h-s-ş

Süreksiz               b-c-d-g                             ç-k-p-t

Ünsüzlerle İlgili Ses Olayları

Ünsüz Benzeşmesi (Sertleşme)

Türkçede sert ünsüzlerle (ç-f-h-k-p-s-ş-t) biten sözcüklere “c, d, g” yumuşak ünsüzleriyle başlayan bir ek getirildiğinde, ekin başındaki yumuşak ünsüzler sertleşerek “ç, t, k” ye dönüşür. Bu ses olayına ünsüz benzeşmesi denir.

Örnek Çıkmış Sınav Sorusu:

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ünsüz benzeşmesine örnek olabilecek sözcük kullanılmamıştır?

A) Siz yaşça benden büyüksünüz.

B) Çalışkan öğrencileri çok severdi.

C) Bakkaldan iki ekmek alacağım.

D) Yağmurlar çiftçileri sevindirdi.

Çözüm:

A, B ve D seçeneklerindeki cümlelerde ünsüz benzeşmesini örnekleyen sözcükler kullanılmıştır. A seçeneğinde “yaşça”, B seçeneğindeki “çalışkan”, D seçeneğindeki “çiftçi” sözcüklerinde ünsüz benzeşmesi vardır. C seçeneğinde ünsüz benzeşmesini örnekleyecek sözcük kullanılmamıştır. Yanıt C’dir.

Ünsüz Yumuşaması (Ünsüz Değişimi)

Süreksiz sert ünsüzlerle (ç – k – p -t) biten sözcükler, ünlüyle başlayan bir ek aldığında, iki ünlü arasında kalan bu ünsüzler yumuşayarak (değişerek) b – c – d – g (ğ)’ye dönüşür. Bu ses olayına ünsüz yumuşaması denir.

ağaç ağaca, ağacın -» ç c

denk -»dengi, dengin -» k -»g

yaprak -» yaprağa, yaprağın -» k -» ğ

mektup -» mektuba, mektubun p -»b

kanat -» kanada, kanadın -»t -» d

Ünsüz Yumuşamasıyla İlgili Özel Durumlar

• Özel adların yazımında yumuşama yapılmaz:

Yarın Zonguldak’a gidiyorum.

Ahmet’e de haber verelim.

• Tek heceli sözcüklerde genellikle yumuşama olmaz: çöp çöpü, aç açı, it -» iti, tek teki

Tek heceli olup da yumuşamaya uğrayan sözcükler de vardır: kap kabı, çok -» çoğu, uç ucu

• Sonunda “nç, nk, rt, nt” ünsüzleri bulunan sözcüklerde de yumuşama görülür: bilinç > bilincim, renk > rengi, dört > dördü, ant > andımız

• Yabancı kökenli kimi sözcüklerde yumuşama olmaz: hukuk hukuku, basit -» basiti, kamp kampı, park parkı

Örnek Çıkmış Sınav Sorusu:

Aşağıdaki sözcüklerden hangisi ünlüyle başlayan bir ek aldığında ünsüz yumuşamasına uğramaz?

A) Gök B) Tat C) Genç D) Kanıt

Çözüm:

A, B ve C seçeneklerindeki sözcüklerde, sözcüğe ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde yumuşama görülür: gök -» göğün, tat tadın, genç -» gencin. D seçeneğindeki “kanıt” sözcüğünde yumuşama olmaz: kanıt -» kanıtın. Sorunun doğru yanıtı D şıkkıdır.

Ünsüz Düşmesi

Dilimizdeki kimi sözcükler, türetme ya da birleşme sırasında ünsüzlerinden birini yitirir. Buna ünsüz düşmesi denir.

Türetilirken Ünsüz Düşmesi

Sözcük Ek

Birleşirken Ünsüz Düşmesi

Ünsüz Türemesi

Dilimizdeki yabancı kökenli bazı sözcükler ünlüyle başlayan bir ek aldığında ya da ünlüyle başlayan bir sözcükle birleştiğinde görülen bir ses olayıdır.

Af -» Affın sonuçları tartışıldı.

Hak -» Hakkını almasını bil.

Sır -» Sırrını kimseye söyleme.

Ret -» Önerimi reddetti.

Hâl -» Sorunlarımız hâlloldu.

Ünsüzlerle İlgili Diğer Özellikler

• Türkçe sözcükler iki ünsüzle başlamaz:

Spor, traktör, kriz, gram… sözcükleri iki ünsüzle başladığı için Türkçe değildir.

• Türkçe sözcüklerin sonunda b-c-d-g ünsüzleri bulunmaz. Bu ünsüzlerle biten yabancı kökenli sözcükler de Türkçe söyleyişe uymuştur. Anlam karışıklığını önlemek için sadece “ad, hac, sac” sözcüklerinde bu ünsüzler korunmuştur.

• Türkçe sözcüklerin köklerinde aynı iki ünsüz yan yana bulunmaz.

Anne, elli… sözcükleri istisna örneklerdir.

Millet, dükkân, bakkal… sözcükleri aynı iki ünsüzün yan yana bulunmasından dolayı Türkçe değildir.

Kaynaştırma

Ünlü ile biten bir sözcüğe, ünlü ile başlayan bir ek getirildiğinde iki ünlü arasına n-s-ş-y ünsüzlerinden biri girer. Bu ses olayına kaynaşma; “n, s, ş, y” ünsüzlerine de kaynaştırma ünsüzü denir.

Örnek Çıkmış Sınav Sorusu:

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde altı çizili sözcüklerden hangisi kaynaştırma ünsüzü almamıştır?

A) Seni okulumuzun önünde bekliyorum.

B) Sıranın kendisine geleceğini biliyordu.

C) Bu çocuk yine konuşmaya başladı.

D) Herkes ikişer ikişer oturacak, dedi.

B, C ve D seçeneklerindeki cümlelerde altı çizili sözcükler kaynaştırma ünsüzü almıştır. B seçeneğinde “sıra-n-ın”, C seçeneğinde “konuşmaya”, D seçeneğinde “iki-ş-er” sözcüklerindeki “n-y- ş” ünsüzleri kaynaştırma ünsüzüdür. A seçeneğindeki “okulumuzun” sözcüğünde kaynaştırma ünsüzü yoktur. Doğru yanıt A’dır.

Ulama

Ünsüzle biten bir sözcüğün, kendisinden sonra gelen ve ünlüyle başlayan bir sözcüğe bağlanarak okunmasına ya da söylenmesine ulama denir.

Ekmek alamadığım için annem azarladı.

ÖNEMLİ NOT:

Ulama yapılabilecek yerde noktalama işareti kullanılmışsa ulama yapılamaz. Sana kart attım, aldın mı?

Örnek Çıkmış Sınav Sorusu:

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ulama yoktur?

A) Yaptığı her işten ders çıkarıyordu.

B) Ağacın dibinde genç bir çift oturuyordu.

C) Çiçeklerle uğraşırken eline diken battı.

D) Herkes kendi havasında yaşıyordu.

Çözüm:

A, B ve C seçeneklerindeki cümlelerde ulama yapılabilecek kullanım vardır. A seçeneğinde “her işten”, B seçeneğinde “çift oturuyordu”, C seçeneğinde “uğraşırken eline” sözcükleri arasında ulama yapılabilir. D seçeneğindeki cümlede ulama yapılabilecek bir kullanım yoktur. Doğru seçenek D’dir.

Sevgili öğrencilerim; 6. Sınıf Ünsüzler konu anlatımı şimdilik bu kadar. 7. Sınıf Ünsüzler konusu hakkında tüm yanlış ve varsa eksiklikleri lütfen iletişim formu ile bize bildirin. Bu konu ile ilgili çıkmış soruları da içeren test mi çözmek istiyorsunuz. Neden Türkçeci Mobil Uygulamasını denemiyorsunuz?

Türkçeci mobil uygulaması hakkında daha geniş bilgi için buraya tıklayabilirsiniz.