7. Sınıf Fiiller (Eylemler) Konu Anlatımı
Bu dersimizde 7. Sınıf Fiiller (Eylemler) konusunu detaylı bir şekilde anlatacağız. Bu konu ile ilgili olarak dikkat etmeniz gereken bir husus şudur ki; aşağıda yer alan kavram bağlamı sizin mevcut ders müfredatından farklı olsa da ancak sitemizin anlatımımız daha kapsayıcı olacaktır. Sitemizde sizler için özel olarak hazırlanmış ders notlarımız ile bu konuyu anlamanızı güçlendirecek geçmiş yıllarda çıkmış sınav soruları hakkında fikir edinebileceksiniz. Ayrıca Türkçeci Mobil uygulamamızda tüm konular için hazırlanmış özel testler yer almaktadır. Uygulamamız hakkında geniş bilgi bu adrestedir.
Bu anlatımın sonunda aşağıdaki kazanımları elde edecek ve aşağıda yer alan soruların cevaplarına ulaşmanızı hedeflemekteyiz.
- Fiil nedir? Filler ne işe yarar? Kılış eylemleri ne demektir?
- Durum eylemleri nedir Eylemleri durum bakımından belirten sözcükler nelerdir? Durum eylemlerine örnekler nelerdir?
- Eylemleri oluş bildiren örnek cümleler nelerdir? Oluş eylemleri ne demektir?
- Kısaca çekimli eylem nedir? Örnek çekimli eylem soruları nelerdir? Çekimli olmayan eylemlere örnekler?
- Haber kipleri nelerdir? Haber kipleri kaça ayrılır? Haber kipleri kaç tanedir?
- Dilek kipleri kaça ayrılır? Dilek kipinde anlam kayması nasıl anlaşılır? Dilek kipi örnek cümle örnekleri nelerdir? Örnek dilek kipi çekim tablosu ile çekim nasıl yapılır?
- Ek fiil nedir? Ek fiil birleşik zamanın görevi nedir? Ek fiil cümlede nasıl bulunur?
- Ek fiil farklı bir görevde kullanılmıştır ne demektir? Ek fiil zaman örnekleri nasıldır?
7. Sınıf Fiiller (Eylemler) konusunu aşağı yer başlıklarda inceleyeceğiz. Bildiğiniz konuları doğrudan atlayabilir ve konu başlıkları arasında hızlıca geçiş yapabilirsiniz. Ayrıca dersimizi, word ortamında ya da pdf ortamına aktararak çalışma kağıdı olarak da kullanabilirsiniz.
Eylem (Fiil)
7.Sınıf Filler konusunu izlemeniz için kendi video dersimizi aşağıya bırakıyorum. Dilerseniz videoyu izlerken konu anlatımını da okuyabilirsiniz. Diğer videolu ders anlatımlarımıza Youtube Kanalımızdan ulaşabilirsiniz.
7. Sınıf Fiiller (Eylemler) konu anlatımına başlamadan önce fiil ya da eylemin tanımı ile başlayalım. Eylemler; iş, hareket, oluş, durum bildirir ve sözü bir yargıya bağlar. Eylemlerden bir bölümü zaman kavramı, bir bölümü ise bir dileği ya da isteği kişi kavramı da belirterek anlatır.
Eylemler; kip ve kişi kavramı bildirerek cümlede yüklem görevi üstlenir. Bir cümlede birden çok eylem bulunabilir.
Eylem Tabanı ve Mastar
Fiillerin, çekim ekleri çıkarıldıktan sonra geriye kalan kök ya da gövdelerine fiil (eylem) tabanı denir. Bu tabandan sonra kısa çizgi (-) konur:
al -» al + dı + y + sa + n
saçar mısın -» saç + ar mı + sın
Eylem tabanlarına “-mak (-mek)” yapım eki getirilerek oluşturulan biçimlerine mastar (eylem adı) denir: anlamak, saklamak…
Eylemler anlamları yönünden üç bölüme ayrılır:
Kılış eylemleri
Bir özne tarafından gerçekleştirilen ve başka bir varlığı etkileyen (nesne alabilen, “neyi, kimi” sorularına yanıt veren) eylemlere kılış (iş) eylemleri denir:
Kalemi masanın üzerine bırak. -» (“Neyi bırak?” = kalemi)
Bu kış bol bol balık yedik. -» (“Ne yedik?” = balık)
Durum eylemleri
Bir özne tarafından gerçekleştirilen, başka bir varlığı, kavramı etkilemeyen (nesne almayan = “neyi, kimi” sorularına yanıt vermeyen) eylemlere durum eylemi denir. Durum eylemleri, eylem gerçekleşirken öznenin nasıl bir durumda olduğunu anlatır:
Orada çok kalmadım. -» (“Neyi kalmadım?”, “Kimi kalmadım?” = Yanıt yok.)
Korkudan tir tir titriyor. (“Neyi titriyor?”, “Kimi titriyor?” = Yanıt yok.)
Oluş eylemleri
Gerçekleşmesi öznenin iradesine bağlı olmayan, bir süreç içinde oluşup gerçekleşen eylemlere oluş eylemi denir. Oluş eylemleri genel olarak doğal olguları anlatır.
“Tırnakların yine çok uzamış.” cümlesinde özne “tırnakların” sözcüğüdür; ancak “uza-” eylemi, öz-nenin iradesine bağlı olmaksızın doğal bir olgu olarak gerçekleşir.
Yeşermek, büyümek, ısınmak, donmak… eylemleri, birer oluş eylemidir.
Eylemde Çekim (Çekimli Eylem)
Eylemlerin kip, zaman ve kişi kavramı yansıtacak biçimdeki kullanımlarına eylemde çekim (çekimli eylem) denir.
“Yapacaklarımı planlayıp ona anlattım.” cümlesinde eylem kökenli üç sözcük var:
Yapacaklarımı, planlayıp, anlattım. Bunlardan yalnız “anlattım” sözcüğü çekimli eylemdir. Çünkü sadece bu sözcük kip (di’li geçmiş zaman) ve kişi (birinci tekil kişi) bildiriyor. Diğerleri çekimlenme özelliklerini yitirdikleri için eylemsidirler.
“Söyleyecek söz bulamıyorum.”
“Söyleyecek bana neden darıldığını.”
Bu cümlelerin ikisinde de kullanılan “söyleyecek” sözcüğü, sadece ikinci cümlede çekimli eylemdir. Çünkü kip ve kişi bildiriyor, ilk cümlede ise “-ecek” eki yapım ekidir, sözcük eylemsi olarak kullanılmıştır.
Bir sözcüğün çekimli eylem olması için mutlaka kip ve kişi eki alması gerekmez. Kip ve kişi kavramı düşündürmesi yeterlidir.
“Hemen hazırlıklara başla.” cümlesinde kip ve kişi eki olmamasına karşın, bu işi “ikinci” tekil kişinin yapması gerektiği anlaşılıyor. Yani kişi kavramı vardır ve eylem çekimli eylemdir.
Örnek Soru:
Yavaşça ayağa kalkıp bir şeyler söylemek istedi; ancak hiçbir şey söylemeden oradan ayrıldı.
Bu cümlede geçen aşağıdaki sözcüklerden hangisi eylemdir?
A) söylemek
B) kalkıp
C) istedi
D) söylemeden
Bir sözcüğün eylem olarak görev yapabilmesi için çekimlenmiş ya da çekimlenmeye uygun olması gerekir. C seçeneğindeki “istedi” sözcüğü “kip (di’li geçmiş zaman)” ve “kişi (üçüncü tekil kişi)” kavramını yansıttığı için eylemdir. YANIT C seçeneğidir.
1. Eylemde Zaman
Eylemler bir iş, hareket, durum ya da oluş ve bunlara bağlı bir yargı bildirirken zaman kavramı da belirtebilir.
Türkçede temel olarak üç ayrı zaman kavramı vardır:
a. Geçmiş Zaman: İşin önceden yapıldığını, anlatışın sonra olduğunu bildirir.
b. Şimdiki Zaman: İşle anlatışın birlikte olduğunu bildirir.
c. Gelecek Zaman: Anlatışın önce, işin sonra olduğunu bildirir.
Ayrıca eylem çekiminde dünü, bugünü, yarını; yani her zamanı kapsayan bir de geniş zaman kavramı vardır.
2. Eylemde Kişi
Eylemlerin anlattığı işin, hareketin, durumun ya da oluşun kimin tarafından yapıldığının, kiminle ilgili olduğunun birtakım eklerle belirtilmesine eylemde kişi denir. Kişi kavramını veren ekler aynı zamanda eyleme tekillik – çoğulluk kavramı da katar.
Türkçede eylemlere eklenen kişi ekleri şunlardır:
1. tekil kişi eki: -m (-ım, -im, -um, -üm) bil-di-m, yap-a-r-ım
2. tekil kişi eki: -n (-sın,-sin,-sun,-sün) dur-du-n, oku-y-a-sın
3. tekil kişi eki: Eylemler üçüncü tekil kişiye göre çekimlendiğinde kişi eki almaz.
1. çoğul kişi eki: -k, -ız(-iz, -uz, -üz), -lım(-lim) al-dı-k, tut-ar-ız, bul-(u)yor-uz, gül-e-lim
2. çoğul kişi eki: -nız (-niz, -nuz, -nüz), -siniz (-siniz, -sunuz, -sünüz) duy-du-nuz, gör-müş-sünüz
3. çoğul kişi eki: -ler (-lar) anla-r-lar, sil-er-ler
UYARI, Emir (buyurma) kipinin çekiminde kişi (şahıs) ekleri eylem tabanına doğrudan eklenir.
1. Tekil kişi: — 1. Çoğul kişi: —
2. Tekil kişi: uyu 2. Çoğul kişi: uyu – y – un , uyu – y – unuz
3. Tekil kişi: uyu – sun 3. Çoğul kişi: uyu – sunlar
3. Eylemde Kip
Eylemlerin belirttiği işin, hareketin, durumun ya da oluşun ne zaman, nasıl, ne biçimde yapıldığının birtakım eklerle biçimlenmesine eylemde kip denir.
Eylemler kipleri yönünden iki bölüme ayrılarak incelenir.
Haber Kipleri
Çekiminde zaman kavramı bulunan eylem kipleridir. Bu bölümdeki kiplerle çekimlenen eylemlerde, eylemin yapıldığı, yapılmakta olduğu ya da yapılacağı anlamı vardır.
Haber kiplerinin beş çekim biçimi vardır:
Bilinen (Görülen,-di’li) Geçmiş Zaman Kipi
• Eylem tabanlarına -dı (-di, -tı, -ti…) eki getirilerek yapılır.
• Eylemin anlatıştan önce gerçekleşeceğini bildirir.
• Eylemin yapıldığının görüldüğünü ya da kesin olarak bilindiğini anlatır.
Hele şükür sonunda anladın. (Anlatıcı eylemin yapıldığını görmüş, yapıldığına tanık olmuş.)
TBMM 1920’de açıldı. (Anlatıcının eylemin yapıldığına ilişkin bilgisi kesindir.)
Duyulan (Öğrenilen, -miş’li) Geçmiş Zaman Kipi
• Eylem tabanlarına -mış (-miş, -muş, -müş) eki getirilerek yapılır.
• Eylemin anlatıştan önce gerçekleştiğini bildirir.
• Eylemin yapıldığını başkasından duyma ya da sonradan fark etme anlamı taşır.
Dün beni aramışsın. (Anlatıcı eylemin yapıldığını başkasından duymuştur.)
Ne kadar büyümüşsün! (Anlatıcı eylemin olduğunu sonradan fark etmiş.)
Duyulan geçmiş zamanla çekimlenmiş eylemler şaşma, abartma, küçümseme; övünme, gibi anlamlar da yansıtabilir:
Koca bina nasıl yıkılmış. (Şaşma)
Okuyacakmış da adam olacakmış. (Küçümseme)
Şimdiki Zaman Kipi
• Eylem tabanlarına -(ı)yor eki getirilerek yapılır.
• Eylemin yapılma anı ile anlatılma anının birlikte olduğunu bildirir:
Herkes dikkatle dersi dinliyor.
“-makta (-mekte)” ekini alan eylemler de şimdiki zaman kavramı bildirir. Şu an temizlik yapmaktayım, gelemem.
Gelecek Zaman Kipi
• Eylem tabanlarına -acak (-ecek) eki getirilerek yapılır.
• Eylemin anlatıştan sonra gerçekleşeceğini bildirir:
Bir hafta sonra buradan ayrılacağım.
Geniş Zaman Kipi
• Eylem tabanlarına -r (-ır, -ir, -ar, -er) eki getirilerek yapılır.
• Eylemin her zaman yapıldığını ve yapılacağını bildirir:
Her sabah erken kalkarım.
Örnek Çıkmış Sınav Sorusu:
“Bir gün ne demek istediğimi anlayacaksın.” cümlesindeki eylemin zamanı ve kişisi aşağıdakilerin hangisinde doğru verilmiştir?
A) Gelecek zaman, ikinci tekil kişi
B) Geniş zaman, üçüncü tekil kişi
C) Gelecek zaman, üçüncü tekil kişi
D) Şimdiki zaman, ikinci tekil kişi
Çözüm:
Cümlede eylem olan sözcük “anlayacaksın”dır. “-acak” eki gelecek zamanda olduğunu, “-sın” eki de ikinci tekil kişiye göre çekimlendiğini gösteriyor. Doğru cevap A’dır.
Dilek Kipleri
Bu bölümde yer alan kipler zaman kavramı bildirmez. Eylemin yapılışıyla ilgili anlatıcının yorumunu (dilek, istek, gereklilik, buyurma) anlatan kiplerdir.
Dilek kiplerinin dört ayrı çekim biçimi vardır:
Dilek – Şart (Koşul) Kipi
• Eylem tabanlarına “-sa (-se)” eki getirilerek yapılır.
• Eylemin yapılmasıyla ilgili bir dileği ya da koşulu anlatır:
Şu sınavda başarılı olsam. (Eylemin yapılmasıyla ilgili dilek anlatılıyor.)
Biraz dinlensem kendime gelirim. (Eylemin yapılmasıyla ilgili koşul anlatılıyor.)
İstek Kipi
• Eylem tabanlarına “-a (-e)” eki getirilerek yapılır.
• Eylemin yapılmasıyla ilgili isteği anlatır:
Bu akşam bize gidelim.
Birbirimize saygılı olalım.
Gereklilik Kipi
• Eylem tabanlarına “-malı (-meli)” eki getirilerek yapılır.
• Eylemin yapılmasıyla ilgili gerekliliği ya da olasılığı anlatır:
Bir an önce çalışmaya başlamalıyım. (Eylemin yapılmasıyla ilgili gerekliliği anlatır.)
Şu sıralarda eve varmış olmalı. (Eylemin yapıldığı kesin değil, “gitmemiş de olabilir”.)
Emir (Buyurma) Kipi
• Emir kipinin eki yoktur.
• Türkçede emir kipinin 1. tekil ve 1. çoğul kişi çekimleri yoktur.
• Eylemin yapılması ya da yapamamasıyla ilgili buyurma bildirir:
Kapıyı kapat, yerine otur. (2. tekil kişi, buyurma)
Burada boşuna beklemesin. (3. tekil kişi, buyurma)
Kendi aranızda konuşmayın. (2. çoğul kişi, buyurma – uyarı)
Zavallıyı daha fazla üzmeyiniz. (2. çoğul kişi, buyurma – rica)
Sabahleyin erkenden buraya gelsinler. (3. çoğul kişi, buyurma)
Örnek Çıkmış Sınav Sorusu:
Aşağıdaki cümlelerin hangisinin yüklemi emir kipindedir?
A) Hemen burayı terk ediyorsun.
B) Dünyanın kaç bucak olduğunu görsün.
C) Arananlar arasında sen de varsın.
D) Bu yaşlarda okuma alışkanlığı kazanmalısın.
Çözüm :
A seçeneğindeki yüklem “şimdiki zaman”, D seçeneğindeki yüklem “gereklilik” kipindedir. C seçeneğindeki cümlenin yüklemi eylem değil, addır. B seçeneğinde ise yüklem olan sözcük “emir” kipindedir. Doğru seçenecek B’dir.
4. Eylemde Olumsuzluk
İşin, hareketin, durumun ya da oluşun gerçekleşmediğini, gerçekleşmeyeceğini anlatan eylemlere, olumsuz eylem denir.
Eylemde olumsuzluk, eylem tabanlarına (kip eklerinden önce) “-ma (-me)” eki getirilerek yapılır:
Günlerdir aramadın. ara – ma – dı – n
Bize haber vermeyecekler. -» ver – me – y – ecek – ler
5. Eylemde Soru
Eylemlerin soru biçimini (mi, mu, mü) soru edatıyla yapılır:
Verdiğim kitabı okudun mu?
Ona da haber vermiş mi?
Eylemlerin sorulu biçimlerinde, kişi ekleri mı (mi, mu, mü) soru edatıyla birlikte ayrı yazılır:
Benimle gelecek misin?
Kendimize laf gelsin ister miyiz?
6. Eylem Kiplerinde Anlam (Zaman) Kayması
Eylemlerin, çekimlendikleri kip anlamından farklı bir kip anlamı yansıtmalarına anlam (zaman) kayması denir.
Eylem kiplerinde anlam kaymasında bir kip başka bir kipin anlamını üstlenir. Bu kullanım Türkçe- nin farklı kullanımlara elverişli, işlek bir dil olduğunu gösterir.
Anlam kayması görülen başlıca kipler:
a. Şimdiki Zaman Kipi
Bilinen geçmiş zaman kipi yerine kullanılır:
Atatürk 27 Aralık 1919’da Ankara’ya geliyor, (geldi)
Duyulan geçmiş zaman kipi yerine kullanılır:
Kral, ordunun önüne geçiyor ve şöyle diyor, (geçmiş, demiş)
Geniş zaman kipi yerine kullanılır:
Her yıl buraya tatile geliyoruz, (geliriz)
Gelecek zaman kipi yerine kullanılır:
Haftaya sizi ziyarete geliyoruz, (geleceğiz)
b. Geniş Zaman Kipi
Bilinen geçmiş zaman kipi yerine kullanılır:
9 Eylülde düşman denize dökülür, (döküldü)
Duyulan geçmiş zaman kipi yerine kullanılır:
Keloğlan bir gün tuz almak için kasabaya iner, (inmiş)
Gelecek zaman kipi yerine kullanılır:
Biraz sonra çıkarım, (çıkacağım)
Emir kipi yerine kullanılır:
Yatmadan önce ışıkları söndürürsün, (söndür)
c. Gelecek Zaman Kipi
Emir kipi yerine kullanılır:
Ellerini yıkamadan yemeğe oturmayacaksın, (oturma)
Eve geç kalmayacaksınız, (geç kalmayın)
Gereklilik kipi yerine kullanılır:
Başarmak istiyorsanız, çok çalışacaksınız, (çalışmalısınız)
d. İstek Kipi
Koşul kipi yerine kullanılır:
Ben yanınızda olaydım bunlar olmazdı, (olsaydım)
Emir kipi yerine kullanılır:
Sakın bunu yaptığına pişman olmayasın, (pişman olma)
Örnek Çıkmış Sınav Sorusu:
Aşağıdaki cümlelerin hangisinin yükleminde, eylemin kipinde anlam kayması yoktur?
A) Her ay mutlaka tiyatroya gidiyoruz.
B) Söz, bu işi yarın bitiririm.
C) Bir daha benimle böyle konuşmayacaksın.
D) Beni kırmayacağın konusunda anlaşalım.
Çözüm:
A seçeneğinde yüklem olan “gidiyoruz” eylemi “gideriz” yerine, B seçeneğinde “bitiririm” eylemi “bitireceğim” yerine ve C seçeneğinde “konuşmayacaksın” eylemi “konuşma” yerine kullanıldığı için bu eylemlerin kipinde anlam kayması vardır. D seçeneğindeki “anlaşalım” eylemi “istek” kipindedir ve “istek” anlamı taşır. Bu nedenle anlam kayması yoktur. YANIT D şıkkıdır.
Ek Eylem (Ek-Fiil)
Ad soylu sözcüklere, sözcük öbeklerine eklenerek onları çekimleyen ve onların yüklem olmasını sağlayan ya da basit zamanlı eylemleri birleşik zamanlı eylem yapan dil birimlerine ek eylem (ek fiil) denir.
• Ek eylemin mastar biçimi “imek”tir.
“Ceketin gerçekten güzelmiş” cümlesinde ad soylu “güzel” sözcüğüne eklenerek onu yüklem yapan “-miş” eki ek eylemdir, (güzel imiş.)
“Keşke seni dinleseymişim!” cümlesinde “koşul kipi”yle çekimlenen eyleme eklenen ve onu “birleşik zamanlı eylem” yapan “-miş” eki ek eylemdir, (dinlese imişim).
• Ek eylem sözcüğe eklenerek yazılabileceği gibi ayrı da yazılabilir.
• Ek eylem dört biçimde çekimlenir.
1. Geniş (Şimdiki) Zaman Biçimi
• Ek eylemin geniş zaman biçimi -dır (-dir, -tır, -tir…) ekiyle çekimlenir.
• Bu ek çoğu kez düşer, görevini kişi eklerine bırakır; kullanıldığı durumlarda da ayrı yazılmaz:
İşte hancı, ben her zaman böyleyim.
Sen her zaman böylesin.
O her zaman böyle.
Biz her zaman böyleyiz.
Siz her zaman böylesiniz.
Onlar her zaman böyleler. (böyledirler)
Örnek çekimde görüldüğü gibi “-dır” eki üçüncü tekil ve çoğul kullanımlarının dışında düşer, görevini kişi eklerine (-im, -sın, -iz, -siniz) bırakır.
Ek eylemin “-dır (-dir, -tır, -tir)” biçimi çekimli eylemlere eklendiğinde kesinlik ya da olasılık bildirir.
Ders bitmiştir, çıkabilirsiniz, (kesinlik)
Eninde sonunda dönecektir, (kesinlik)
Çoktan pişman olmuştur, (olasılık)
Şimdi bizim oralarda karlar erimiştir, (olasılık)
2. Belirli Geçmiş Zaman (Hikâye) Biçimi
• Ek eylemin belirli geçmiş zaman (hikâye) biçimi idi (-dı, -di, -tı, -ti…) ekiyle çekimlenir.
• Bu ek, eklenerek yazıldığı gibi ayrı da yazılabilir.
• Bu ek ad soylu sözcükleri yüklem yapar ya da basit zamanlı eylemleri birleşik zamanlı eylem durumuna getirir.
“Orada yediklerimiz çok güzeldi.” cümlesinde ad soylu sözcüğü yüklem yapmıştır, “güzel idi” bi-çiminde de yazılabilir.
“Beni çok sevdiğinizi biliyordum.” cümlesinde birleşik zamanlı eylem kurmuştur, “biliyor idim” bi-çiminde de yazılabilir.
3. Belirsiz Geçmiş Zaman (Rivayet) Biçimi
• Ek eylemin belirsiz geçmiş zaman (rivayet) biçimi imiş (-mış, -miş, -muş, -müş) ekiyle çekimlenir.
• Bu ek, eklenerek yazıldığı gibi ayrı da yazılabilir.
• Bu ek, ad soylu sözcükleri çekimleyerek yüklem yapar ya da basit zamanlı eylemleri birleşik zamanlı eylem durumuna getirir.
“Sende de hiç cesaret yokmuş.” (ad soylu sözcüğü cümlenin yüklemi yapmış, “yok imiş” biçiminde de yazılabilir.)
“O yıllarda insanlar kraldan çekinirlermiş.” (“çekin-” eylemi birleşik zamanda çekimlenmiş, “çekinir imişler” biçiminde de yazılabilir.)
4. Koşul (Şart) Biçimi
• Ek eylemin koşul biçimi ise (-sa, -se) ekiyle çekimlenir.
• Bu ek, eklenerek yazıldığı gibi ayrı da yazılabilir.
• Bu ek, ad soylu sözcükleri çekimleyerek koşullu yan cümlenin yüklemi yapar ya da basit zamanlı eylemleri birleşik zamanlı eylem durumuna getirir.
“Dürüst isen sözünde dur.” (Ad soylu “dürüst” sözcüğünü yan cümlenin yüklemi yapmış.)
“Yemek piştiyse altını söndür.” (Birleşik zamanlı eylem kurmuş.)
Ek eylemin olumsuzu “değil” sözcüğüyle yapılır.
Seninle aynı fikirdeyim. Seninle aynı fikirde değilim.
Bu işte gönlüm yok. Bu işte gönlüm yok değil.
“Değil” sözcüğü basit ve birleşik zamanlı eylemlerde kullanılabilir.
İşlerimi tamamlamış değilim.
Sen anlatmasan hiç soracak değil idim.
Örnek Çıkmış Sınav Sorusu
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ek eylem kullanılmamıştır?
A) Hepimiz bu işin gönüllüsüydük.
B) Kendini düşünmüyorsan, aileni düşün.
C) Anlıyorum ne demek istediğini galiba.
D) Hani bir daha tartışmayacaktık?
Çözüm:
A seçeneğinde “gönüllüsüydük” sözcüğündeki “-idi” ad soylu sözcüğü yüklem yapan ek eylem yer almış. B seçeneğinde “düşünmüyor isen” sözcüğünde birleşik zamanlı çekimde yer almış. D seçe-neğinde de aynı görevde kullanılmış (tartışmayacak idik). C seçeneğinde ek eylem yoktur. Doğru yanıt C’dir.
Basit ve Birleşik Zamanlı Eylemler
Çekimli eylemler, ek eylem eklerini alıp almama özelliklerine göre basit zamanlı eylem, birleşik zamanlı eylem diye iki bölümde incelenir.
Basit Zamanlı Eylem
Çekiminde tek bir zaman eki bulunan eylemlere basit zamanlı eylem denir.
Sırayla içeri gireceksiniz. (Yalnızca “gelecek” zaman eki var, basit zamanlıdır.)
Hepimiz ülkemizi, insanımızı sevmeliyiz. (Yalnızca “gereklilik” kip eki var, basit zamanlıdır.)
Ne demek istediğimi anlamıştır. (Bu eyleme gelen “-tır” eki zaman eki değil, ek eylemin geniş zaman çekiminde aldığı biçimdir. Bu yüzden “-tır” ekini alan bir eylem birleşik değil, basit zamanlıdır.
Birleşik Zamanlı Eylem
Basit zamanlı eylemlere (haber ya da dilek kipi) ek eylemin idi, imiş, ise biçimlerinden biri getirilerek çekimlenmiş eylemlere birleşik zamanlı eylem denir.
• Birleşik zamanlı eylemlerde ek eylem ekleri idi, imiş, ise haber ya da dilek kip eklerinden sonra gelir.
• Birleşik zamanlı eylemlerin kipi, ek eylemden önceki eklere göre belirlenir.
• Emir kipinin birleşik zamanlı çekimi yoktur.
• Birleşik zamanlı eylemler üç bölümde incelenir:
1. Hikâye Birleşik Zaman
Haber ya da dilek kiplerinden biriyle çekimlenmiş eylemlere ek eylemin “idi” biçimi getirilerek yapılır.
gördüydüm (gördü idim) Bilinen geçmiş zamanın hikâyesi
görmüştüm (görmüş idim) -» Duyulan geçmiş zamanın hikâyesi
görüyordum (görüyor idim) -» Şimdiki zamanın hikâyesi
görecektim (görecek idim) Gelecek zamanın hikâyesi
görürdüm (görür idim) -» Geniş zamanın hikâyesi
görseydim (görse idim) -» Dilek – şart kipinin hikâyesi
göreydim (göre idim) -> İstek kipinin hikâyesi
görmeliydim (görmeli idim) -» Gereklilik kipinin hikâyesi
2. Rivayet Birleşik Zaman
Haber ya da dilek kiplerinden biriyle çekimlenmiş eylemlere ek eylemin imiş (-mış, -miş, -muş, -müş) biçimi getirilerek yapılır.
• görmüşmüş (görmüş imiş) Duyulan geçmiş zamanın rivayeti
• görüyormuş (görüyor imiş) Şimdiki zamanın rivayeti
• görecekmiş (görecek imiş) -» Gelecek zamanın rivayeti
• görürmüş (görür imiş) Geniş zamanın rivayeti
• görseymiş (görse imiş) -» Dilek – şart kipinin rivayeti
• göreymiş (göre imiş) İstek kipinin rivayeti
• görmeliymiş (görmeli imiş) -> Gereklilik kipinin rivayeti
3. Koşul Birleşik Zaman
Haber ya da dilek kiplerinden biriyle çekimlenmiş eylemlere ek eylemin ise (-sa, -se) biçimi getirilerek yapılır.
aradıysan (aradı isen) -» Bilinen geçmiş zamanın koşulu
aramışsan (aramış isen) Duyulan geçmiş zamanın koşulu
arıyorsan (arıyor isen) Şimdiki zamanın koşulu
arayacaksan (arayacak isen) -» Gelecek zamanın koşulu
ararsan (arar isen) -» Geniş zamanın koşulu
aramalıysan (aramalı isen) Gereklilik kipinin koşulu
Dilek kiplerinden dilek – şart, istek ve emir kipinin koşul birleşik biçimi yoktur.
Örnek Çıkmış Sınav Sorusu
1. Tutmalıydı sözünü genç adam.
2. Bu hikâye asırlar boyu süregelmiş.
3. Bana güvenmiyorsan benimle gelme.
4. Her zamanki gibi beni kapıda bekliyordu.
Yukarıdaki numaralanmış cümlelerden hangi ikisinin yüklemi birleşik zamanlı eylemdir?
A) 1. ve 3. B) 1. ve 4. C) 2. ve 3. D) 2. ve 4.
Çözüm
2. cümlenin yüklemi basit zamanlı; 3. cümlede kullanılan “güveniyorsan” birleşik zamanlı çekim-lenmiş; ancak yüklem görevinde değildir. 1. ve 4. cümlelerin yüklemi olan “tutmalıydı” ve “bekliyordu” sözcükleri birleşik zamanlı birer eylemdir. YANIT B seçeneğidir.
Eylemde Yapı
7.Sınıf Fiiller (Eylemler) konu anlatımına Eylemde yapı ile devam edelim. Bütün sözcük türlerinde olduğu gibi eylemler de yapısı yönünden üçe ayrılır.
Basit Eylemler
Kök durumunda olan, yapım eki almamış, birden çok sözcüğün birleşmesinden oluşmamış eylemler yapısı yönünden basittir.
“Yap-, dur-, yürü-, anla-…” eylemleri kök durumunda oldukları için yapıca basittir.
Sen doğru bildiğini yapacaktın.
Biraz daha yürüyelim.
Bunu baştan anlamalıydım.
Bu cümlelerdeki eylemler de yapısı yönünden basittir. Eylemler ek almıştır; ancak aldıkları ekler çekim ekidir, eylemin kök anlamında köklü bir değişiklik olmamıştır.
Türemiş Eylemler
Ad soylu kök ya da gövdelerden, eylem kök ya da gövdelerinden yapım ekleriyle türetilmiş eylemler, yapısı yönünden türemiştir.
“Günlerdir yolunu gözlüyorum.” cümlesinin yüklemi olan “gözle-” eylemi, ad soylu “göz” kökünden “-le” yapım ekiyle türemiştir.
“Genişle-, çoğal-, birleş-, hüzünlen-, yeşer-” eylem tabanları da ad soylu sözcüklerden türetilmiştir.
“Sonunda arabayı çalıştırdık.” cümlesinin yüklemi olan “çalıştır-” eylemi, “çalış-” eylem kökünden “-tır” yapım ekiyle türetilmiştir.
“Dövüş-, yaptır-, silin-” eylem tabanları da eylemlerden türetilmiştir.
Birleşik Eylemler
Birden çok sözcüğün anlam ve biçim yönünden birleşmesinden ya da kalıplaşmasından oluşan eylemler, yapısı yönünden birleşiktir:
Aniden karşıma çıkıverdi. (Eylem yapıca birleşik zamanca basittir.)
Uzun süredir sabrediyordum. (Eylem yapıca da zamanca da birleşiktir.)
• Birleşik eylemler birleşme özelliklerine göre dört bölüme ayrılarak incelenir:
a. Kurallı (özel) birleşik eylemler
b. Yardımcı eylemle yapılan birleşik eylemler
c. Anlamca kaynaşmış birleşik eylemler
d. Deyim biçiminde birleşik eylemler
Kurallı (Özel) Birleşik Eylemler
İki eylem tabanının birleşmesinden oluşan birleşik eylemlerdir. Bu eylemlerden birincisi gerçek an-lamını korurken, ikinci eylem anlam kaymasına uğrar ve birinci eyleme yeterlik, tezlik, sürerlik, yaklaşma anlamlarından birini katar. Bu anlam özelliklerine göre dört ayrı türe ayrılır.
Yeterlik Eylemi
• Herhangi bir eylem tabanına “a (e)” ünlüleriyle birlikte “bil-” eylemi getirilerek yapılır.
• Bu birleşmede anlam kaymasına uğrayan ikinci eylem, birinci eyleme gücü yetme, başarma ya da olasılık anlamı katar:
Yüz metreyi on beş saniyede koşabilirim. (Gücü yetme, başarma)
Öğretmenimiz bu davranışımıza kızabilir. (Olasılık)
1. Yeterlik eyleminin olumsuzu yapılırken ikinci eylem düşebilir, bu durumda da eylem yapısı yönünden yine birleşiktir:
Bu kadar işin altından kalkamam. (Gücü yetmeme)
Beni bir daha bulamayabilirsin. (Hem gücü yetmeme hem olasılık)
Bu armağanımı kardeşim beğenmeyebilir. (Olasılık)
2. Yeterlik eyleminin geniş zaman olumsuzu ile basit eylemlerin geniş zaman olumsuzu karıştırılmamalıdır:
Bu parayı kabul etmem. (Basit eylemin geniş zamanı – ederim)
Bu parayı kabul edemem. (Yeterlik eyleminin geniş zamanı – edebilirim.)
Tezlik Eylemi
• Herhangi bir eylem tabanına “ı (i, u, ü)” ünlüleriyle birlikte “ver-” eylemi getirilerek yapılır.
• Bu birleşmede anlam kaymasına uğrayan ikinci eylem, birinci eyleme hemen, çabuk, ansızın anlamı katar:
Şu parayı bankaya yatırıver. (Hemen, çabuk)
“Gel-” eylemiyle yapılan kurallı birleşik eylem kimi kez “beklenmezlik” anlamı bildirir: Babam iki gün sonra çıkageldi.
“-ip (-ip)” ekiyle türetilen eylemsiler “dur-” eylemiyle öbekleşerek “sürerlik” anlamı bil-direbilirler:
Akşama kadar oraya buraya koşturup durduk.
Yaklaşma Eylemi
• Herhangi bir eylem tabanına “a (e)” ünlüleriyle birlikte “yaz-” eylemi getirilerek yapılır.
• Bu birleşmede anlam kaymasına uğrayan ikinci eylem, birinci eyleme az kalsın, neredeyse anlamı katar:
Dışarı çok soğuk, donayazdık. (Neredeyse, az kalsın donacaktık.)
Anlam özelliğinden dolayı özel birleşik eylemlere benzeyen, özel birleşik eylem sayılan eylem öbekleri de vardır:
Gece yarısı çocuğun ağlayacağı tuttu. (Beklenmezlik eylemi)
İstanbul’daki dayısını göresi gelmiş. (İsteklenme eylemi)
Ben de bütün mirasımı sana bıraktım gitti. (Olup bitme eylemi)
Yardımcı Eylemle Yapılan Birleşik Eylemler
“Etmek, olmak, eylemek, kılmak, buyurmak…” eylemlerinin bir ad soylu sözcükle birleşerek ya da öbekleşerek oluşturduğu birleşik eylemlere yardımcı eylemle yapılan birleşik eylem denir.
• Yardımcı eylemle birlikte kullanılan ad soylu sözcükte ses düşmesi ya da ses türemesi olmuşsa birleşik eylemin yazımı bitişiktir.
• Yardımcı eylemle birlikte kullanılan ad soylu sözcükte ses düşmesi ya da ses türemesi olmamışsa birleşik eylemi oluşturan sözcükler ayrı yazılır.
Evimizin yıkılmadığına şükrettik. (Ses düşmesi olmuş.)
Yeni yasa cumhurbaşkanınca reddedildi. (Ses türemesi olmuş.)
Tatil olduğunu duyunca bayram ettiler. (Ses olayı yok.)
Beni bu güzel havalar mahvetti. (Ses düşmesi olmuş.)
İşimizi çabucak hâllettik. (Ses türemesi olmuş.)
Haklıyla haksızı ayırt etmeli. (Ses olayı yok.)
“Etmek, olmak, eylemek…” eylemleri kimi zaman tek başına anlam taşıyabilir. Bu durumda yardımcı eylem sayılmaz, birleşik eylem de oluşturmaz.
“Kişi, her ne ederse kendine eder.” cümlesinde “etmek” eylemi tek başına “yapmak” anlamı taşıdığı için yardımcı eylem değildir; yüklem de basit eylemdir.
“Aramızda bir yakınlaşma hiçbir zaman olmadı.” cümlesinde “olmak” eylemi “ortaya çıkmak, gerçekleşmek” anlamında olduğundan yardımcı eylem değildir; yüklem de basit eylemdir.
Yardımcı eylemle yapılan birleşik eylemlerde birinci sözcükten (ad soylu sözcükten) türemiş eylem varsa, yardımcı eylem kullanmak gereksizdir.
“Üşüttüğünden dolayı hasta oldu.” cümlesinde “olmak” yardımcı eylemi gereksizdir; çünkü “hasta” sözcüğünden türetilmiş “hastalandı” eylemi aynı anlamı vermektedir.
Anlamca Kaynaşmış Birleşik Eylemler
Bir ad soylu sözcükle bir eylemin hem anlamca hem de biçimce birleşip kaynaşmasından oluşan birleşik eylemlerdir.
• Bu birleşik eylemlerde hem ad soylu sözcük hem de eylem anlam kaymasına uğrar.
• Bu birleşik eylemlerin bütün örnekleri bitişik yazılır:
Ev almaya şimdilik olanaklarımız elvermiyor, (el+ver-)
“Varsay -, vazgeç-, öngör-, başvur-” eylemleri de birer anlamca kaynaşmış birleşik eylemdir.
Deyim Biçiminde Birleşik Eylemler
Deyimler cümlede çekimlenerek yüklem görevi üstlendikleri zaman birer birleşik eylem olarak sayılır ve bunlara deyim biçiminde birleşik eylem denir:
Söylediklerime kulak asmadı.
Sıra kazanılanların paylaşımına gelince birbirine düştüler.
Örnek Çıkmış Fiiller Konusu Çözümlü Sınav Soruları:
Aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi diğerlerinden farklı bir kiple çekimlenmiştir?
A) Şimdiye dek bu işi bitirmiş olmalı.
B) Onunla anlaşmak kolay olmadı.
C) Herkes bana yalan söylüyor.
D) Sanki yer yarıldı içine girdi.
Çözüm:
B, C, D seçeneklerindeki eylemler haber kipleriyle çekimlenmiştir. A seçeneğinde ise dilek kipiyle çekimlenmiştir. Doğru cevap A’dır.
Aşağıdaki cümlelerden hangisinin yükleminde kip kayması vardır?
A) Önündeki deftere bir şeyler yazıyor.
B) Yeni bir daire alacağını söyledi.
C) Sabah erkenden çıkmayı düşünüyoruz.
D) Her akşam kitap okuyor.
Çözüm:
A, B, C seçeneklerinde yüklem görevindeki eylemler kendi kip anlamlarında kullanılmış. D seçeneğindeki yüklem olan “okuyor” eylemi şimdiki zaman kipiyle çekimlenmiş. Ancak şimdiki zamanı değil, geniş zamanı anlatıyor. Doğru cevap D’dir.
Aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi çekimli eylem değildir?
A) Bu yaptıklarından çok utanıyormuş.
B) Anahtarlarımı otobüste düşürmüşüm.
C) En kötü alışkanlığı yalancılığıydı.
D) Her akşam gözlerim yollarda bekliyorum.
Çözüm:
A, B, D seçeneğindeki yüklem durumundaki sözcükler çekimli eylemdir. C seçeneğinde ise yüklem durumundaki sözcük eylem değil, isimdir. Yanıt C seçeneğidir.
Ek eylem aşağıdakilerin hangisinde diğerlerinden farklı bir görevde kullanılmıştır?
A) Onun buralı olmadığını anlamıştım.
B) Üzerindekiler eski görünüyordu.
C) Sabah kahvaltısı için burada buluşmuş.
D) Soruların hiçbiri kitapta yoktu.
Çözüm:
A, B, C seçeneklerinde kullanılan ek eylemler birleşik zaman oluştururken, D seçeneğinde ise ek eylem isme gelip onu yüklem yapmıştır. Yanıt D’dir.
Duyurular müdür tarafından panoya asılmıştı.
Bu cümlenin yüklemi için aşağıdakilerden hangisi söylenemez?
A) Olumlu bir eylemdir.
B) Türemiş bir eylemdir.
C) Çekimli eylemdir.
D) Basit zamanlı bir eylemdir.
Çözüm: “Asılmıştı” sözcüğü basit zamanlı değil, birle-şik zamanlı bir eylemdir.
Aşağıdakilerden hangisinin yüklemi, yapısı bakımından diğerlerinden farklıdır?
A) Çocuğun ağlaması, beni üzdü.
B) Olayın içeriğini bize açıklasın.
C) Elbette herkes başarmak ister.
D) Kuşlar ağacın dalına konmuştu.
Çözüm: A, C, D seçeneklerindeki yüklemlerin yapısı basittir. B seçeneğinde ise yüklem türemiştir. Yanıt B’dir.
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde haber kipi kullanılmamıştır?
A) Sorunlarını açık yüreklilikle anlatıyor.
B) Kendi işini kendin yapmalısın.
C) Gözüne baktığım zaman anladı.
D) Yapılacak bir şey kalmadığını anlamış.
Çözüm: A seçeneğinde “yor” şimdiki zaman, C’de “-di” görülen geçmiş zaman, D’de “-mış” duyulan geçmiş zaman haber kipidir. B’de ise “-malı” gereklilik kipidir. Doğru seçenek B’dir.
Yaslı gittim, şen geldim
Aç koynunu, ben geldim
Bana bir yudum su ver
Çok uzak yoldan geldim.
Bu dörtlükte kaç çekimli eylem vardır?
A) 3 B) 4 C) 5 D) 6
Çözüm: Bu dörtlükteki “gittim, geldim, aç, geldim, ver, geldim” sözcükleri eylemdir.
9. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde birleşik eylem kullanılmamıştır?
A) Mangaldaki kömürü çırayla tutuşturdu.
B) Sevdiklerime bunları yapamam.
C) Bu konudan yalnız ona söz etmedim.
D) Büyük ikramiye yine devretti.
Çözüm: B, C, D seçeneğindeki “yapamam, söz etme-dim, devretti” sözcükleri birleşik eylemdir. A seçeneğindeki “tutuşturdu” sözcüğü ise birleşik değil, türemiştir. Yanıt A Seçeneğidir.
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde eylem, yapısı bakımından ötekilerden farklıdır?
A) Bu haberi duyunca çok üzüldük.
B) Çocuk annesine sımsıkı sarılmıştı.
C) Babam pencerenin önünden çekildi.
D) Dün akşam sinemaya gitmiştim.
Çözüm: A, B, C seçeneklerindeki “üz-ül-, sar-ıl-, çek-il-” yüklemlerindeki “-I” ekiyle türeyen eylemlerdir. “git-miş-ti-m” eylemi yapım eki alma-mıştır, yapıca basittir.
Sevgili öğrencilerim; 7.Sınıf Fiiller anlatımı şimdilik bu kadar. 7. Sınıf Fiiller konusu hakkında tüm yanlış ve varsa eksiklikleri lütfen iletişim formu ile bize bildirin. Bu konu ile ilgili çıkmış soruları da içeren test mi çözmek istiyorsunuz. Neden Türkçeci Mobil Uygulamasını denemiyorsunuz?
Türkçeci mobil uygulaması hakkında daha geniş bilgi için buraya tıklayabilirsiniz.