7. Sınıf Ses Bilgisi Konu Anlatımı
Türkçe dersinin göreceli kolay konularından birisi olan 7. Sınıf Ses Bilgisi konusunu inceleyeceğiz. Sitemizde sizler için özel olarak hazırlanmış ders notlarımız ile bu konuyu anlamanızı güçlendirecek geçmiş yıllarda çıkmış sınav soruları hakkında fikir edinebileceksiniz. Siz öğrencilerimize tavsiyemiz, konu ne olursa olsun test çözerek öğrendiklerinizi pekiştirmenizdir. Bu amaca yönelik Türkçeci Mobil uygulamamızda tüm konular için hazırlanmış özel testler yer almaktadır. Uygulamamız hakkında geniş bilgi bu adrestedir.
7. Sınıf Ses Bilgisi konusunun sonunda aşağıdaki kazanımları elde edecek ve aşağıda yer alan soruların cevaplarına ulaşmanızı hedeflemekteyiz.
- Büyük ünlü uyumuna uymayan ekler nelerdir? Büyük ünlü uyumunu bozan ekler nelerdir?
- Büyük ünlü uyumu aranmayan durumlar ve sözcükler nelerdir?
- küçük ünlü uyumu kuralı nedir? Küçük ünlü uyumuna uymayan sözcükler nelerdir?
- Küçük ünlü uyumu aranmayan durumlar ve sözcükler nelerdir?
- Küçük ünlü uyumu ile büyük ünlü uyumu arasındaki fark nedir?
- Ünlü düşmesi nedir? Birleşik ve türemiş kelimelerde ünlü düşmesi nasıl oluşur? Ünlü düşmesi nasıl meydana gelir?
- Ünlü türemesi nedir? Ünlü türemesi nasıl bulunur? Ünlü türemesi nasıl olur?
- Ünlü daralması nedir? Ünlü daralmasına örnek ve aykırılıklar nelerdir?
- Ünlü değişimi nedir ve ünlü değişiminin diğer adı nedir?
7. Sınıf Ses Bilgisi konusunu aşağı yer başlıklarda inceleyeceğiz. Bildiğiniz konuları doğrudan atlayabilir ve konu başlıkları arasında hızlıca geçiş yapabilirsiniz. Ayrıca dersimizi, word ortamında ya da pdf ortamına aktararak çalışma kağıdı olarak da kullanabilirsiniz.
Ses Bilgisi
Dil; insanın çıkardığı seslerden doğan, insanlar arasındaki iletişimi sağlayan bir araçtır. Yani dilin temel öğesi sestir.
Ses: Dilin en küçük birimidir.
Ses yolu: Akciğerden başlayıp ağzın ve burnun dışına kadar uzanan yolun adıdır.
Ses bilgisi: Bir dildeki seslerin özelliklerini, diziliş kurallarını, ses olaylarını inceleyen dil bilgisi bölümüdür.
Ses bilgisi bir dilin yazılı ve sözlü kullanımının doğru olmasına yardımcı olur. Bu dil bilgisi alanı, dilin ses özelliklerini incelediği için, yazım (imlâ) kurallarının belirlenmesini de sağlar.
Harf: Seslerin yazıdaki işaretleridir.
Alfabe (abece); bir dildeki sesleri gösteren harflerin bir sıraya göre dizilmiş bütünüdür. Bugün kullandığımız Türk alfabesi 01.11.1928’de 1353 sayılı yasa ile kabul edilmiştir. Alfabemizde yer alan “ç, ğ, ı, ö, ş” harfleri başka hiçbir alfabede yoktur. Türkler, günümüzde kullandığımız alfabeden önce sırasıyla Göktürk, Uygur ve Arap alfabelerini kullanmışlardır.
Türkçenin Sesleri
Türkçede 29 ses ve bu sesleri gösteren 29 harf vardır. Türkçede sözcük içinde söylenemeyen hiçbir ses yoktur. Türkçe sözcükler genel olarak söylendikleri gibi yazılır. Bu durum, Türkçenin yazımını kolaylaştır-maktadır.
Türkçedeki sesler, çıkış özelliklerine göre iki bölümde incelenir: ünlüler ve ünsüzler.
Ünlüler
Ses yolunda hiçbir engele uğramadan ve başka bir sesin yardımına gereksinme duymadan çıkan seslere ünlü denir.
Türkçede sekiz ünlü (a-e-ı-i-o-ö-u-ü) vardır. Bunlar çıkış yerlerine göre (dilin, dudakların, alt çenenin durumuna göre) farklı özellikler gösterir ve şöyle sınıflandırılır:
Düz | Yuvarlak | |||
Geniş | Dar | Geniş | Dar | |
Kalın | a | ı | o | u |
İnce | e | i | ö | ü |
Örnek Sınav Sorusu:
Aşağıdaki sözcüklerden hangisi dar-yuvarlak ünlülerden oluşmuştur?
A)Çocuklarımız
B) Binicilik
C) Kuruntulu
D) Evlerinde
Çözüm: A ve D seçeneklerindeki sözcüklerde değişik özellikteki ünlüler bir aradadır. B seçeneğindeki ünlülerin tümü dar-düzdür. C seçeneğindeki sözcükte yer alan “u” ünlüsü dar-yuvarlaktır. Doğru seçenek C’dir.
Büyük Ünlü Uyumu
Sözcüklerdeki ünlülerin kalınlık-incelik yönünden gösterdikleri uyuma büyük ünlü uyumu denir.
Bu kurala göre, Türkçede bir sözcükteki ünlülerin tümü ya kalın ünlü olmalı ya da ince ünlü:
ağaçlık, salıncak, kuralcı, bolluk… (Her sözcük yalnızca kalın ünlülerden oluşmuş, dört sözcükte de büyük ünlü uyumu vardır.)
ekmekçi, özgürlük, öğretmen, incelik… (Her sözcük yalnızca ince ünlülerden oluşmuş, dört sözcükte de büyük ünlü uyumu vardır.)
bahçe, sandalye, kitap, telefon… (Aynı sözcükte hem kalın hem de ince ünlü bulunduğu için bu sözcüklerde büyük ünlü uyumu yoktur.)
Büyük Ünlü Uyumuyla İlgili Aykırı Durumlar
Türkçe oldukları hâlde, zaman içinde geçirdikleri değişim sonucu büyük ünlü uyumuna uymayan çok az sayıda sözcük vardır:
anne (ana), elma (alma), kardeş (karındaş), hangi (kangı)
Türkçede kullanılan, ancak büyük ünlü uyumuna uymayan sözcüklerin çoğu yabancı kökenlidir: insan, kalem, adalet, cumhuriyet, televizyon…
Türkçedeki eklerin ünlüleri değişkendir (-lar,-ler, -lı, -li gibi). Bu ekler eklendikleri sözcüğün son ünlüsüne uyum sağlar. Ünlüleri değişmediği için büyük ünlü uyumuna aykırı kullanımların oluşmasına yol açan beş Türkçe ek vardır: -ki, -ken, -leyin, -(i)mtırak, -yor.
yarınki, bakarken, sabahleyin, yeşilimtırak, seviyor… sözcüklerindeki uyumsuzluk büyük ünlü uyumuna aykırı eklerden kaynaklanıyor.
Birleşik sözcüklerle tek heceli sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz.
Dilimizde, sözcük değerinde olan “de” bağlacı ile “mi” soru edatı büyük ünlü uyumuna göre değişiklik gösteren istisna sözcüklerdir. Bunlar, kendilerinden önceki sözcüklerin son ünlüsüne uyar.
Ben de geliyorum.
Kitap da alacağım.
Çocuk mu ağlıyor?
İşler mi yoğun?
Örnek Sınav Sorusu:
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde sözcüklerin hepsi büyük ünlü uyumu kuralına uymaktadır?
Çamaşır makinesi yine bozulmuştu.
Büyük oğlu askerden geldi bugün.
Elindeki çağrı cihazını bana uzattı.
Yaşadığı kentten üzülerek ayrılacaktı.
Çözüm:
A, B ve C seçeneklerindeki cümlelerde büyük ünlü uyumu kuralına uymayan sözcükler kullanılmıştır. A seçeneğinde “makine”, B seçeneğinde “asker”, C seçeneğindeki cümlede “cihaz” sözcükleri büyük ünlü uyumu kuralına uymuyor. D seçeneğindeki cümlede kullanılan sözcüklerin tümü büyük ünlü uyumu kuralına uyuyor.
Küçük Ünlü Uyumu
Sözcüklerdeki ünlülerin düzlük-yuvarlaklık, darlık-genişlik yönünden gösterdikleri uyuma küçük ünlü uyumu denir.
Bu uyuma göre,
a. Düz ünlüleri (a-e-ı-i) ancak düz ünlüler izler.
“Babasından, çiçekçiler” sözcüklerinde düz ünlüleri düz ünlüler izlediği için küçük ünlü uyumuna uygunluk vardır.
“Kavuşmak, karpuzcu” sözcüklerinde düz ünlüden (a) sonra, yuvarlak ünlü (u) geldiği için küçük ünlü uyumuna uygunluk yoktur.
b. Yuvarlak ünlülerden (o-ö-u-ü) sonra ya düz-geniş ünlüler (a-e) ya da dar-yuvarlak ünlüler (u-ü) gelir. Yani birinci hecenin dışında “o – ö” ünlüleri bulunmaz, “ı-i” ünlüleriyle yuvarlak ünlüler yan yana bulunmaz.
“Ozanlar, kömürcü” sözcüklerinde “o-ö” yuvarlak ünlülerini ya düz-geniş “a” ünlüsü ya da dar-yu- variak “ü” ünlüsü izlediği için bu sözcükler küçük ünlü uyumuna uyar.
“Kamyon, motor, ümit” sözcüklerinde küçük ünlü uyumuna uygunluk yoktur. Çünkü ilk iki sözcükte birinci hecenin dışında “o” ünlüsü kullanılmış, üçüncü sözcükte ise “ü” ünlüsü ile “i” ünlüsü yan yana gelmiştir.
c. “-(ı)yor” eki büyük ünlü uyumunda olduğu gibi küçük ünlü uyumuna da uymayan Türkçe bir ektir.
Ünlülerle İlgili Ses Olayları
Türkçe ve Türkçede kullanılan yabancı kökenli sözcüklerde Türkçenin söyleyiş ve yazım özellikleri yönünden ünlülerle ilgili birtakım ses olayları görülür.
Ünlü Düşmesi
Dilimizdeki bazı sözcükler; çekim, türetme ya da birleştirme sırasında ünlülerinden birini yitirir. Bu ses olayına ünlü düşmesi denir.
Çekimlenirken Ünlü Düşmesi
Bir sözcük çekim eki aldığında görülen ses olayıdır.
Sözcük Ek
boyun -um -» boynum
göğüs -ümüz -» göğsümüz
oğul -um -» oğlum
kayın -m -» kaynım
emir -iniz -» emriniz
isim -im -» ismim
dışarı -da -» dışarda
nere -den -» nerden
bağır -imiz -» bağrımız
ÖNEMLİ NOT:
yer-yön bildiren sözcüklerin ünlü düşmesi yapılmadan yazılmaları da doğrudur. Dışarıda seni bekliyorum
Türetilirken Ünlü Düşmesi : Bir sözcük yapım eki aldığında görülen ses olayıdır. | ||
Sözcük | Ek | |
Çağır- | -ıl | çağrılmak |
buyur- | -uk | buyruk |
kıvır- | -ım | kıvrım |
sarı | -ar | sararmak |
sızı | -la » | sızlamak |
oyun | -a | oynamak |
Birleşirken Ünlü Düşmesi : İki sözcük birleştiğinde görülen ses olayıdır. | ||
Sözcük | Sözcük | |
ne | için | niçin |
ne | asıl | nasıl |
cuma | ertesi | cumartesi |
kahve | altı | kahvaltı |
sütlü | aş | sütlaç |
ÖNEMLİ NOT:
Ek eylemin idi, imiş ise biçimleri eklenerek yazıldığında ünlü düşmesi görülür. hasta+idi => hastaydı, geliyor + ise => geliyorsa, güzel+imiş=> güzelmiş
ÖNEMLİ NOT:
Türkçede her ünlü bir hece oluşturur. Bir sözcükte kaç ünlü varsa o sayıda da hece vardır. Ünlülerden birinin düşmesi bir hecenin de eksilmesi anlamına gelir. Bu nedenle “ünlü düşmesi” terimi yerine “hece düşmesi” terimi de kullanılır.
Ünlü Türemesi
Dilimizdeki bazı sözcüklerde ya türetme ya da pekiştirme sırasında görülen bir ses olayıdır.
Türetilirken Ünlü Türemesi
Sözcük | Ek | |
az -» | -cık | azıcık |
bir | -cik -» | biricik |
dar | -cık -» | daracık |
genç -» | -cik -> | gencecik |
Pekiştirilirken Ünlü Türemesi
Sözcük Pekiştirme: yalnız -> yapayalnız, sağlam -> sapasağlam, gündüz -» güpegündüz
Ünlü Daralması
Düz-geniş “a-e” ünlüleriyle biten eylemler, şimdiki zaman kip eki “-(ı)yor” la çekimlendiklerinde söz konusu ünlüler daralarak “ı, i, u, ü” ye dönüşür. Bu ses olayına ünlü daralması denir.
Yarası kanıyor, kana-
Şarkı söylüyor, söyle-
ÖNEMLİ NOT:
Ünlü daralması eylemlerde görülür. Bir eylemde daralma olup olmadığını anlamak için söz konusu eylemin “-yor” ekini almadan önceki durumuna bakılmalıdır.
Her şeyi biliyor, bil- : Daralma yoktur.
Tek heceli “de-” ve “ye-” eylemlerinde “-yor” eki dışında, “y” kaynaştırma ünsüzünden önce de daralma olur.
Bunu diyeni tanıyor musun? -> de-
Yanımıza yiyecek alalım. ->ye-
Gidiyorum diyerek odadan çıktı. ->de-
Olumsuzluk eki “-ma (-me)” yi alan eylemlerde de “-yor” ekinden önce daralma olur. Bizimle ge miyormuş. -» gelme-
Bu çocuk hiç gülmüyor. gülme-
ÖNEMLİ NOT:
Yukarıda açıklanan durumların dışında ünlü daralması yapmak yazım yanlışıdır.
“Nereden başlıyacağımı bilmiyorum.” cümlesinde “başlıyacağımı” sözcüğünün yazımı yanlıştır. Sözcüğün doğru yazımı “başlayacağımı” dır.
“İşine gelmiyen şeyleri dinlemiyor.” cümlesinde “gelmiyen” sözcüğünün yazımı yanlıştır. Sözcüğün doğru yazımı “gelmeyen” dir.
Ünlü Değişmesi
Türkçede sadece iki sözcükte görülen bir ses olayıdır.
Ben – a => bana
Sen – a sana
Ünlülerle İlgili Diğer Özellikler
Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana gelmez. Saat, şiir, şair, saadet… sözcükleri yabancı kökenlidir.
• Türkçede uzun ünlü yoktur. Uzun ünlüsü bulunan sözcükler de yabancı kökenlidir. Bu sözcüklerde “g” ve “k” ünsüzlerinden sonra gelen “a” ve “u” uzun ünlüleri “düzeltme (A)” işaretiyle gösterilir.
imkân, rüzgâr, kâğıt…
Düzeltme (A) işareti aynı harflerden oluşan, farklı anlamlı sözcükleri ayırt etmek için de kullanılır.
adet (sayı) – âdet (alışkanlık)
hala (babanın kız kardeşi) – hâlâ (henüz, şu ana dek)
Örnek Sınav Sorusu:
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ünlü düşmesine uğramış bir sözcük kullanılmıştır?
A) Çocuğun karnı ağrıyor galiba.
B) Evden çıkarken burun buruna geldik.
C) Geçen yıl kalp ameliyatı geçirdi.
D) Dikkat etmeyince topuğuna çivi batmış.
Çözüm:
B, C ve D seçeneklerindeki cümlelerde ünlü düşmesi görülen sözcük kullanılmamıştır. A seçeneğindeki cümlede “karın” sözcüğü “-ı” iyelik ekini alınca ikinci hecedeki dar ünlü düşmüştür.
Çözümlü Örnek Sınav Soruları:
1. Aşağıdaki altı çizili sözcüklerin hangisinde “ünlü düşmesi” yoktur?
A) Bu onun tarzı değil.
B) O an sanki beynim durdu.
C) Onun gönlünü almalıyız.
D) Su genzine kaçmış.
Çözüm:
B seçeneğinde beyin sözcüğünde, C seçeneğinde gönül sözcüğünde, D seçeneğinde geniz sözcüğünde ses düşmesi vardır. A seçeneğinde ise ses düşmesi yoktur.
2. Sanki vurmuştu benim alnıma çöllerdeki sam Kumlar üstüne düşmüştü yılan başlı âsâm
Yukarıdaki dizelerde aşağıdaki ses olaylarından hangisi vardır?
A) Ünlü değişimi
B) Ünlü türemesi
C) Ünlü daralması
D) Ünlü düşmesi
Çözüm:
Dizelerdeki alnıma, düşmüştü ve vurmuştu sözcüklerinde ünlü düşmesi vardır.
3. Aşağıdakilerin hangisinde yüklem ünlü daralmasına uğramıştır?
A) Dün geceden beri bu kitapla uğraşıyorum.
B) Savaşta hâlâ binlerce insan ölüyor.
C) Elif Şafak’ın yazılarını seviyorum.
D) Saatin kaç olduğunu bilmiyorum.
Çözüm:
A, B ve C seçeneklerinde ünlü daralması yok-tur. D seçeneğindeki bilmiyorum sözcüğünde -yor kendinden önceki bilme- eyleminde ünlü daralmasına neden olmuştur. Doğru cevap D şıkkıdır.
4. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde altı çizili sözcük küçük ünlü uyumuna aykırıdır?
A) Bir bahar akşamı rastladım size.
B) Bakır bilezik severdi.
C) O, iyi bir okurdur.
D) Horoz akşama kadar kümesteydi.
Çözüm:
A, B ve C seçeneklerinde bulunan sözcükler küçük ses uyumuna uyarlar. D seçeneğindeki horoz sözcüğü ise ikinci hecesindeki sesten dolayı küçük ünlü uyumuna uymaz.
5. “Küçücük yüreği ailesinin ona yaşattığı acıları kaldıramıyor.” cümlesindeki altı çizili sözcükte aşağıdaki ses olaylarından hangisi vardır?
A) Ünlü düşmesi
B) Ünlü türemesi
C) Ünlü değişimi
D) Ünlü daralması
Çözüm:
Cümledeki kaldıramıyor sözcüğündeki -ma olumsuzluk eki -yor ekinden dolayı daralmıştır. Doğru cevap D şıkkıdır.
6. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ünlü düşmesini örnekleyecek bir sözcük kullanılmamıştır?
A) Onun omzunda ailenin bütün yükü var.
B) insanları ayrım yapmadan seviyordu.
C) Arkadaşını kalabalığın içinde kaybetmiş.
D) Çocuk annesinin kucağında uyuyor.
Çözüm:
A, B ve C seçeneklerindeki cümlelerde ünlü düşmesini örnekleyecek sözcükler kullanılmıştır. A seçeneğindeki omuz, B seçeneğindeki ayır-, C seçeneğindeki kayıp sözcüklerinin ikinci hecelerindeki dar ünlüler düşmüştür. D seçeneğindeki cümlede ünlü düşmesini örnekleyecek sözcük yoktur.
7. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde büyük ünlü uyumuna aykırı bir ek kullanılmamıştır?
A) Çocukluk hayallerimi gerçekleştirdim.
B) Bence sabahki olayı unutmaksın.
C) Dışarı çıkarken üstüne bir şey al.
D) Eriğin ekşimtırak olanını severim.
Çözüm:
B, C ve D seçeneklerindeki cümlelerde büyük ünlü uyumuna aykırı ekler kullanılmıştır. B se-çeneğindeki sabahki sözcüğünde -ki eki; C seçeneğindeki çıkarken sözcüğündeki -ken eki, D seçeneğindeki ekşimtırak sözcüğündeki -imtırak eki büyük ünlü uyumuna aykırıdır. A seçeneğindeki cümlede büyük ünlü uyumuna aykırı ek yoktur. Doğru seçenek A’dır.
8. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde “ünlü daralması kuralı”na aykırı bir kullanım vardır?
A) Yemeğini yiyenlere çikolata verdi.
B) Bizi dinliyen hiç kimse yoktu.
C) Annesi geç kaldığı için ağlıyordu.
D) Arkadaşlar bizi bekliyor, gidelim.
Çözüm:
A, C ve D seçeneklerinde ünlü daralmasına aykırı bir kullanım yoktur. B seçeneğindeki cümlede dinliyen sözcüğünün yazımı “ünlü daralması kuralı”na aykırı yazılmıştır. Bu sözcüğün doğru yazımı dinleyen biçiminde olmalıydı. Doğru seçenek B’dir.
9. Şehre çöken karanlık, Her gece baş ucunda Yalnız korkan çocuğa, Masallar anlattı.
Bu dörtlükte aşağıdaki ses olaylarından hangisi vardır?
A) Ünlü türemesi
B) Ünlü daralması
C) Ünlü değişimi
D) Ünlü düşmesi
Çözüm:
Ünlü düşmesi şehre ve yalnız sözcüklerinde vardır. Dörtlükte “ünlü türemesi, ünlü daralması ve ünlü değişimi” yoktur. Doğru seçenek D’dir.
10. Sarı saçlarını deli gönlüme
Bağlamışım çözülmüyor Mihriban Yukarıdaki dizelerde aşağıdaki ses olaylarından hangi ikisi vardır?
A) Ünlü düşmesi – Ünlü daralması
B) Kaynaştırma – Ünlü türemesi
C) Ünlü daralması – Ünlü türemesi
D) Ünlü türemesi – Ünlü düşmesi
Çözüm:
Dizelerde gönlüme sözcüğünde ünlü düşmesi, çözülmüyor sözcüğünde ise ünlü daralması vardır.
Sevgili öğrencilerim; 7. Sınıf Ses Bilgisi konu anlatımı şimdilik bu kadar. 7. Sınıf Paragrafta Anlam konusu hakkında tüm yanlış ve varsa eksiklikleri lütfen iletişim formu ile bize bildirin. Bu konu ile ilgili çıkmış soruları da içeren test mi çözmek istiyorsunuz. Neden Türkçeci Mobil Uygulamasını denemiyorsunuz?
Türkçeci mobil uygulaması hakkında daha geniş bilgi için buraya tıklayabilirsiniz.