8. Sınıf Cümle Türleri Konu Anlatımı
Bu ders anlatımımızda 8. Sınıf Cümle Türleri (ya da Çeşitleri) konusuna yer vereceğiz. Bu konu ile ilgili olarak dikkat etmeniz gereken bir husus şudur ki; aşağıda yer alan kavram bağlamı sizin mevcut ders müfredatından farklı olsa da ancak bizim anlatımımız daha kapsayıcı olacaktır. Bu konuyu tamamen kavrayabilmek için bol bol kitap okumanızı ve konu hakkında bol bol test çözmeni bu konuyu anlamanızı kolaylaştıracaktır. Sitemizde sizler için özel olarak hazırlanmış ders notlarımız ile konu anlamanızı güçlendirebilirsiniz. Ayrıca Türkçeci Mobil uygulamamızda tüm konular için hazırlanmış özel testler yer almaktadır. Uygulamamız hakkında geniş bilgi bu adrestedir.
Aşağıda yer alan alt konu başlıklarını tıklayarak alt konular arasında geçiş yapabilirsiniz. Bu anlatımın sonunda aşağıdaki kazanımları elde edecek ve aşağıda yer alan soruların cevaplarına ulaşmanızı hedeflemekteyiz.
- Cümle türleri nelerdir? Kısa cümle türleri kaça ayrılır?
- Cümle türlerine örnekler nelerdir?
- Yüklemlerine göre cümleler kaça ayrılır? Yüklemin yerine göre cümleler hangileridir?
- Ögelerin dizilişine göre cümle çeşitleri nelerdir? Ögelerin dizilişine göre cümle çeşitleri nasıl ayırt edilir?
- Anlamlarına göre cümleler kaça ayrılır? Anlamına göre cümleler nasıl anlaşılır? Anlamlarına göre cümleler nasıl ayırt edilir?
- Anlamlarına göre cümle çeşitleri için örnek test soruları nasıl olur?
- Yapılarına göre cümle türleri nelerdir? Yapılarına göre cümle türleri nasıl birbirinden ayırt edilir?
- Eksiltili cümle nedir? Eksiltili cümle sorularda nasıl bulunur?
8. Sınıf Cümle Türleri konu anlatımına başlamadan önce cümlenin tanımını bir hatırlayalım. Bir duyguyu, bir düşünceyi, bir isteği, bir olayı veya durumu tamamlanmış bir yargı halinde ifade eden sözcük ve sözcük gruplarına cümle dendiğini daha önceki konularda belirtmiştik. Yukarıdaki hikâyeyi dikkatlice okursak değişik cümle çeşitleri ile karşılaşırız. Cümleler yükleminin türüne, öğelerin dizilişine, anlamlarına ve yapılarına göre değişik özelliklere sahiptir. Yukarıdaki hikâyede bu özelliklere uygun örnekler görülmektedir.
Cümleler türlerine göre dörde ayrılır:
Yüklemlerine Göre Cümleler
Cümlenin ögelerinde bahsettiğimiz gibi yüklem; bir cümlenin en temel öğesidir, yüklemsiz cümle olmaz.
Her cümlede bir yüklem vardır. Yüklemine göre cümleyi incelerken yüklemi oluşturan sözcüklerin türüne bakılır. Yüklem ya çekimli bir fiille oluşur ya da ek fiille çekimlenmiş isim ve isim soylu sözcüklerle. Dolayısıyla yüklemlerine göre cümleler fiil (eylem) ve isim (ad) cümleleri olmak üzere iki gruba ayrılır.
Fiil (Eylem) Cümlesi
Yüklemi çekimli bir fiilden oluşan cümlelere fiil cümlesi denir. Yüklemde bildirilen her türlü iş, oluş ve hareket fiil cümleleri ile ifade edilir.
Fiil cümlelerini bulurken, sözcüğün yapım eki almış son hâline ve mastar ekini alıp almadığına dikkat etmeliyiz. Yoksa isim cümlesi ile fiil cümlesi karıştırılabilir.
> Ağlatan gülmez.
atasözünde yüklem “gülmez” sözcüğüdür. Bu yüklem “gül-” fiilinin geniş zaman olumsuzuyla çekimlen- mesiyle oluştuğundan, bu cümle yüklemine göre fiil cümlesidir. Yine aynı şekilde
> Bebekleri erkenden uyutmuş.
> Ev işlerinde her zaman annesine yardım ederdi.
> Onun bize uğrayacağını zannetmiyorum.
> Ben bu soruların hepsini çözebilirim.
> Bu konuda onun ne bilip bilmediğini öğrenmek için ağzını aradık.
cümlelerindeki koyu yazılmış sözcük veya sözcük gruplarını incelediğimizde çekimlenmiş fiil olduğunu, dolayısıyla da bu cümlelerin fiil cümlesi olduğunu görmekteyiz.
Örnek Soru (1998-ATML) :
Aşağıdakilerden hangisi fiil cümlesidir?
A) İçimizdeki en büyük güzellik sevgidir.
B) Sevgi, mutluluğun birinci şartı.
C) Her şeyi, herkesi ve kendinizi sevin.
D) İnsanın kendini tanıması kolay mı?
Çözüm :
Fiil cümlesi, yüklemi çekimli bir fiil yani kip ve şahıs eklerini almış olan bir fiilden oluşan cümlelere denir. Buna göre seçenekleri incelediğimizde A seçeneğinde “sevgidir” yüklemi, B seçeneğinde “mutluluğun birinci şartı” yüklemi ve D seçeneğinde “kolay mı” yüklemi çekimli fiil değildir. Fakat C seçeneğindeki “sevin” yüklemi hem mastar eki almakta hem de emir kipinin ikinci çoğul şahıs çekimiyle oluşmaktadır. Dolayısıyla bu, fiil cümlesidir. Doğru cevap C’dir.
İsim (Ad) Cümlesi
Yüklemi ek fiille çekimlenmiş isim ve isim soylu sözcük veya sözcük gruplarından oluşan cümlelere isim cümlesi denir.
Yüklem çekimli bir fiil olmadığı sürece ek fiille çekimlenebilen isim, zamir, edat, tamlamalar ve diğer sözcük grupları yüklemlerine göre isim cümlelerini oluşturur.
> Dün hava oldukça sıcaktı. Cümlesinde yüklem “sıcaktı” sözcüğüdür, “sıcak” ismi “idi” ek fiilini alarak yüklem olmuştur. Dolayısıyla bu cümle yüklemine göre isim cümlesidir. Fakat yukarıda da bahsettiğimiz gibi isim cümlesi sadece isim olan sözcüklerden oluşmaz; ek fiille çekimlenmiş diğer sözcük (zamir, edat, fiilimsi) ve sözcük gruplarıyla (tamlamalar) da yapılır.
> Tahtadaki soruları çözen bendim.
> Amacımız SBS’ den iyi puan almaktır.
> Bu iş tam sana görevmiş.
> İş insanın aynasıdır.
> Bizim Ahmet, kültürlü bir gençti.
Bunların hepsi de yüklemine göre isim cümlesidir.
İsim ve fiil cümleleri bulunurken sesteş sözcüklere dikkat edilmelidir. Sesteş sözcükler kullanıldıkları cümlelere göre isim ve fiil olabilir. Bunu karıştırmamak için cümlenin dikkatlice okunması ve cümlenin anlamına göre hareket edilmesi gerekir.
> Havuzun suyu taştı.” cümlesinde “taştı” yüklemi mastar eki alan ve bilinen geçmiş zamanla çekimlenmiş bir fiil olduğu için fiil cümlesidir.
>”Odanın zemini taştı.” cümlesinde “taştı” yüklemi ise mastar eki almayan ek fiile çekimlenmiş bir isimden oluştuğu için isim cümlesidir. Tabii ki cümleler dikkatlice okunmazsa yanlış yapılabilir.
Örnek Soru (1996-ATM L) :
Aşağıdakilerden hangisi isim cümlesidir?
A) Kaba sözler insanı incitir.
B) Saçmalıklarıyla herkesi delirtir.
C) Yanında çalışanları sabırla eğitir.
D) Bu konudaki düşünceleri yanlıştır.
Çözüm :
A, B ve C seçeneklerindeki “incitir, delirtir, eğitir” yüklemleri çekimli fiillerden oluştukları için bunların hepsi yüklemine göre fiil cümlesidir. D seçeneğindeki “yanlıştır” yüklemi ise ek fiilin geniş zamanıyla çekimlenmiş bir isimdir. Bu yüzden bu cümle yüklemine göre isim cümlesidir. Doğru cevap D seçeneğidir.
Ögelerin Dizilişine Göre Cümleler
Türkçede temel cümle yapısı şu şekilde sıralanır: Özne, tümleç, yüklem.
Cümlenin temel ögesi olan yüklem sonda bulunur, yardımcı öğeler ise baştadır. İşte yüklemin (temel öğenin) bulunduğu yere göre cümleler ikiye ayrılır:
Kurallı (Düz) Cümle
Yüklemi sonda bulunan cümlelere kurallı (düz) cümle denir.
Türkçede cümleler genelde kurallı cümle şeklindedir. Yani cümlelerde yüklem genellikle sonda bulunur.Yüklemi ister isim ister fiil olsun yüklemi sonda olan her cümle kurallıdır.
> Ne söylediğin kadar, nasıl söylediğin de önemlidir, cümlesinde “önemlidir” yüklemi ek fiille çekimlenmiş bir isimdir ve sonda bulunduğundan bu cümle kurallıdır.
> Güneş karşı tepelerin ardından doğmak üzeredir, cümlesinde yüklem “doğmak üzeredir” edat grubudur ve cümlenin sonunda bulunduğundan bu cümle kurallı bir cümledir.
> Bu adam, benim babam. Cümlesinde yüklem olan “benim babam” sözcük grubu belirtili isim tamlamasıdır ve cümlenin sonunda bulunduğundan bu cümle kurallı bir cümledir.
> Bu, öğrencilere kök söktüren bir soruydu, cümlesinde yüklem “öğrencilere kök söktüren bir soruydu” sıfat tamlamasıdır ve cümlenin sonunda bulunduğundan bu, kurallı bir cümledir.
Örnek Soru (2000 – DPY) :
Aşağıdaki dizelerden hangisi kurallı cümledir?
A) İtibar olmazmış yüzü gülene.
B) Canım kurban olsun kadir bilene.
C) Kefen yetişmezmiş garip ölene.
D) Beni yârin çevresine saralar.
Çözüm:
Yüklemi sonda bulunan cümleler kurallı cümledir. Buna göre A, B ve D seçeneklerinde yüklemler cümlenin sonunda değildir. Fakat D seçeneğinde “saralar” yüklemi cümlenin sonunda bulunduğu için bu cümle kurallı cümledir. Cevap D’dir.
Devrik (Kuralsız) Cümle
Yüklemi sonda bulunmayan cümlelere devrik (kuralsız) cümle denir
Bu tür cümlelerde yüklem, cümlenin başında veya ortasındadır.
> ”Güvercinler neşeyle uçuyor gökyüzünde.” cümlesinde yüklem olarak kullanılan “uçuyor” fiili, cümlenin sonunda olmadığıdan bu cümle devrik cümledir.
> Uçtuk Mohaç ufkunda görünmek hevesiyle, cümlesinin yüklemi olan “uçtuk” fiili cümlenin sonunda olmadığı için bu cümle devrik cümledir.
> Dedem koynunda yattıkça benimsin ey güzel toprak! cümlesinin yüklemi olan “benimsin” zamiri, cümlenin sonunda olmadığı için bu cümle de devrik cümledir.
Örnek Soru :
Sana dün bir tepeden baktım aziz İstanbul! Görmedim gezmediğim, sevmediğim bir yer Ömrüm oldukça gönül tahtına keyfince kurul! Sade bir semtini sevmek bile bir ömre değer.
Fatma’nın okuduğu şiirin hangi dizelerinde devrik cümle kullanılmıştır?
A) 1 – 2 B) 2 – 3 C) 3 – 4 D) 1 – 4
Çözüm :
Yüklemi sonda bulunmayan cümleler devrik cümledir. Şiirin mısralarını incelediğimizde; 1 ve 2. dizelerdeki “baktım” ve “görmedim” yüklemleri cümlenin sonuna gelmemiş. Bu yüzden bu iki mısra öğelerinin dizilişine göre devrik cümledir. Fakat 3 ve 4. dizelerin yüklemleri ise cümlenin sonundadır. Bu yüzden bu cümleler öğelerinin dizilişine göre kurallıdır. Cevap A şıkkıdır.
Bazı cümlelerde cümlenin temel öğesi olan yüklemin söylenmediği görülür. Bu şekildeki cümlelere “eksiltili cümle” denir. Eksiltil! cümlelerde yargı bildiren sözcüğün yani yüklemin ne olduğu okuyucunun yorumuna bırakılır.
Bazı sıralı cümlelerde birinci cümlenin yüklemi söylenmezse cümle yine eksiltili olur.
> Yaz tatilinde üç beş kitap, çok sayıda film seyredebildi.
cümlesinde “üç beş kitap” sözü yükleme bağlanmamıştır. Fakat biz cümleye “okuyabildi” gibi bir yüklem getirebiliriz. Dolayısıyla okuyucunun yorumuna bırakılan bu cümle de eksiltili cümledir.
> Trenin pencerelerinde gülümseyen kadınlar, el sallayan çocuklar…
> Trenin birdenbire salıverdiği yoğun bir buhar…
cümlelerinde yüklem yoktur. Ancak cümlenin anlamından hareketle “vardı, yayılıyordu” gibi bir yargının verilmek istendiğini anlıyoruz. Dolayısıyla bu cümleler eksiltili cümlelerdir.
Anlamlarına Göre Cümleler
Her cümlenin ifade ettiği bir anlamı vardır. Fakat cümleler bu anlamları değişik şekilde bildirir. Cümleler yüklemde bildirilen yargının gerçekleşip gerçek-leşmemesine, yargının bir şarta bağlı olup olmamasına, değişik istek ve duyguları ifade etmelerine göre bazı anlamlar ifade eder. Bunlardan bazılarını görelim:
Haber Cümlesi
Bir yargının olumlu ya da olumsuz biçimde aktarıldığı cümlelere haber cümlesi denir. Haber cümleleri iki yönde incelenir:
Olumlu Cümle
Yüklemde bildirilen yargının gerçekleştiğini, gerçekleşeceğini ve sözü edilen kavramın bulunduğunu bildiren cümlelere olumlu cümle denir.
> İlk şiirlerini Dergah ile Milli Mecmua’da yayımladı, cümlesinde “yayımlamak” eylemi gerçekleştiği için bu cümle olumludur.
Örnek Soru (1994-EML) :
Aşağıdaki cümlelerin hangisi anlamca olumludur?
A) Hakkımda ne düşündüğünü bilmiyor değilim.
B) Ne gezmesini ne eğlenmesini bilirim.
C) Onunla konuyu görüşmüş değiliz.
D) Gökyüzünde küçük bir bulut bile yok.
Çözüm :
Yüklemde bildirilen yargının gerçekleştiğini veya gerçekleşeceğini anlatan cümlelere olumlu cümle denir. Buna göre B, C ve D seçeneklerinde yüklemde bildirilen yargılar gerçekleşmediği için bu cümleler olumsuzdur. A seçeneğinde ise “bilmiyor değilim” yüklemi “biliyorum” anlamı içerdiğinden olumlu cümledir. Doğru cevap A’dır.
Olumsuz Cümle
Yüklemde bildirilen yargının gerçekleşmediğini, gerçekleşmeyeceğini sözü edilen kavramın bulunmadığını bildiren cümlelere olumsuz cümle denir
Olumsuz cümleler “-ma, -me, -maz, -mez, -sız, -siz, -suz, -süz, yok, değil, ne… ne” gibi ek veya sözcüklerle yapılır.
> Ondan bir haber bile yok.
> Seninle gelecek değilim.
> Arkadaşım bugün okulda değildi.
> Bildiklerini bana da söylemedi.
> O, size yardım etmez.
> Ben seni sevmiyorum.
> Kardeşine göre o, çok vicdansız.
cümlelerinde koyu renkle belirtilmiş yüklemlerdeki yargıların gerçekleşmediği, yapılmadığı veya olmadığı anlamı bulunduğu için bu cümlelerin hepsi olumsuz cümlelerdir.
ÖNEMLİ NOT:
Bazı cümleler biçimce (şekilce) olumlu olduğu hâlde anlamca olumsuz olabilir. Bu tür cümlelerin yükleminde olumsuzluk anlamı katan ek veya sözcük de yoktur fakat cümlenin anlamı olumsuzdur.
> Bu havada dışarı çıkılır mı! (çıkılmaz) cümlesinde “mı” soru eki cümleye olumsuzluk anlamı katmış: “Bu havada dışarı çıkılmaz.”
> Ben size hiç güvenir miyim? (güvenmem) cümlesinde “mi” soru eki ile “hiç” sözcüğü cümleye olumsuzluk anlamı katmıştır: “Ben size güvenmem.”
> Bu işin içinden çık çıkabilirsen! (çıkamazsın) cümlesi de yükleminde olumsuzluk unsuru olmamasına rağmen anlamca olumsuzdur: “Bu işin işinden çıkamazsın.”
> Ne kızı verir ne dünürü küstürür.
cümlesinde “ne… ne” bağlacı olumsuzluk anlamı katmıştır. Yoksa cümlenin yükleminde olumsuzluk eki yoktur. “Ne… ne” bağlacından dolayı bu cümlenin anlamı da olumsuzdur: “Kızı vermez, dünürü de küstürmez.”
Bazı cümleler, biçimce olumsuz olduğu hâlde anlamca olumlu olabilir. Bu tür cümlelerin yükleminde olumsuzluk anlamı katan “-ma, -me, -maz, -mez, -sız, -siz, yok, değil…” gibi ek veya sözcükler bulunmasına rağmen cümlenin anlamı olumludur.
> Gençlerimiz kitap okumuyor değil, (okuyor)
> Bende para yok değil, (var)
> Herkes senin gibi dertsiz değil, (dertli)
> İhaleyi kazanabilmek için az mücadele etmedim, (mücadele ettim)
cümlelerinde yüklemlerde olumsuzluk anlamı katan ek veya sözcükler olmasına rağmen bunlar anlamca olumlu cümlelerdir.
Soru Cümlesi
İçinde soru anlamı veren sözcükler bulunan ve cevap almak için bir duyguyu, bir düşünceyi anlatan cümlelere soru cümlesi denir.
> Bugün beni soran var mı?
> Siz de benimle geliyor musunuz? cümlelerinde “mi” soru eki cümleye soru anlamı katmıştır.
> Bu soruları tahtada kim çözecek?
> Sen ne iş yaparsın?
> Derslerine niçin günü gününe çalışmıyorsun? cümlelerinde “kim, ne, niçin” sözcükleri cümleye soru anlamı katmıştır. Bu cümleler de içinde soru sözcüğü bulunan ve cevap almak amacıyla ifade edilen cümlelerdir.
Soru sözcüğü bulunan her cümle soru cümlesi değildir. Soru sözcüğüyle birlikte cümleyi okuduğumuzda cevap verme gereği hissettiğimiz cümleler soru cümlesidir.
> Nereye gideceğini bana söylemedi. cümlesinde “nereye” soru sözcüğü cümleye soru anlamı katmamıştır. Çünkü cümleye cevap verme gereği hissetmiyoruz. Dolayısla bu cümle soru cümlesi değildir.
> Birden karşıma çıkmasın mı!
> Benden ne istediğini öğreniver.
> Sıcak havada denize girmeyi kim istemez! cümlelerinde “mi” soru eki ile “ne, kim” soru sözcükleri cümleye soru anlamı katmamış. Ayrıca bu cümlelere cevap verme gereği de hissedilmediği için bu cümleler soru cümlesi değildir.
Ünlem Cümlesi
Bir sevinci, bir heyecanı, bir korkuyu, bir coşkuyu, bir şaşkınlığı, bir hayranlığı… dile getiren cümlelere ünlem cümlesi denir.
İstek Cümlesi
Herhangi bir konudaki bir dileği, arzuyu, gerçekleşmesi istenilen bir düşünceyi anlatmada kullanılan cümlelere istek cümlesi denir.
> Bu romanı bugün okuyayım.
> Keşke öğretmenlerimizin dediklerini yapabilsem.
> Sen de bizimle gelsen.
> Her şey gönlünüzce olsun.
cümlelerinde bir işin yapılması yolunda istek anlamı vardır.
Emir Cümlesi
Bir işin, bir eylemin yapılıp yapılmamasını emir şeklinde ifade eden cümlelere emir cümlesi denir.
> Kitapları çabuk getirin.
> Söyleyin ona, odasını hemen toplasın.
> Arkadaşlar, gürültü yapmayalım.
> Bu işleri bugün bitireceksin.
cümleleri bir işin yapılmasını emir şeklinde bildirmektedir.
Şart (Koşul) Cümlesi
Bir işin, eylemin yapılmasını ve gerçekleşmesini bir koşula (şarta) bağlı olarak ifade eden cümlelere şart cümlesi denir.
> Bu kitabı okusa çok sevecek.
> Sınavdan iyi puan alırsan sana bisiklet alacağım.
> Zil çaldı mı dışarı çıkarsınız.
> Çarşıya git ama erken gel.
> Düşündükçe nerede yanıldığınızı daha iyi anlayacaksınız.
> Bu kitabı geri vermek üzere alabilirsiniz.
cümlelerinde yüklemlerdeki yargıların gerçekleşmesi bir şarta bağlı olduğu için bu cümlelerin hepsi şart cümlesidir.
Örnek Soru (1998-ÖO) :
Aşağıdakilerden hangisi şart (koşul) cümlesidir?
A) Kapı açılır açılmaz içeri daldık.
B) Geç kalınca otobüsü kaçırdılar.
C) Haber gelse de gelmese de gideceğiz.
D) Dolaba iyi bakarsanız kitabı görürsünüz.
Çözüm :
Bir eylemin gerçekleşmesini bir şarta (koşula) bağlı olarak ifade eden cümlelere şart cümlesi denir. A, B ve C seçeneklerinde eylemin gerçekleşmesi bir
Yapılarına Göre Cümleler
8. Sınıf Cümle Türleri anlatımımıza yapılarına göre cümleler başlığımız ile devam edelim. Cümleler bir yargıyı ifade eden sözcük veya sözcük gruplarıdır. Fakat bazı cümlelerde sadece bir yargı varken bazılarında ise birden çok yargı vardır. Bu yargılar bazen iki yüklem bazen de yan cümlelerle sağlanır. Yapılarına göre cümleler basit, birleşik, sıralı ve bağlı cümle olmak üzere dörde ayrılır.
Bunlara geçmeden önce cümlede yapıyı belirleyen temel ve yan cümlelerin üzerinde duralım.
Temel Cümle
Cümlede asıl anlatılmak istenen yargıyı bildiren cümleye temel cümle denir. Bir cümlede asıl yargı da yüklemle ifade edildiğine göre bir cümlenin yüklemi temel cümledir. Diğer öğeler temel cümleyi açıklayan tamamlayıcı öğelerdir.
> Şiir yazmalısınız.
cümlesinde “yazmalısınız” yüklemi temel cümle, “şiir” sözcüğü de onun tamamlayıcı öğesidir.
Yan Cümle:
Temel cümlenin herhangi bir öğesi olup temel cümleyi değişik yönlerden tamamlayan cümleciklere yan cümle denir.
Yan cümleler ya bir fiilimsi ya da çekimli fiille yapılır.
> Denize düşen yılana sarılır.
(yan cümle) (temel cümle) atasözünde “sarılır” yüklemi temel cümle, “denize düşen” sözcük grubu ise yan cümledir. Burada yan cümle, temel cümlenin öznesi görevinde olup, “-en” sıfat-fiili ile yapılmıştır.
> O, çalışırsa sınavı kazanır.
cümlesinde “kazanır” yüklemi temel cümle, “çalışırsa” sözcüğü ise yan cümledir. Burada yan cümle, temel cümlenin zarf tümleci görevinde olup çekimli bir fiille yapılmıştır.
> Ahmet bana, yarın sinemaya gidelim, dedi.
(yan cümle) (temel cümle) cümlesinde “dedi” yüklemi temel cümle, “yarın sinemaya gidelim” sözü ise yan cümledir. Burada yan cümle, temel cümlenin nesnesi görevinde olup çekimli bir fiille yapılmıştır.
Basit Cümle (Tek Yüklemi! Cümle)
Bir tek duyguyu, düşünceyi, isteği ifade eden ve tek bir yüklemden oluşan cümlelere asit cümle denir. Basit cümlelerde yan cümle bulunmaz.
> Yaşlı adam etrafına baktı. cümlesinde “baktı” sözcüğü yüklemdir ve bu cümlede yan cümle yoktur tek yükleme bağlı olarak tek bir yargı vardır. Bu yüzden cümle yapıca basittir.
>”Mum dibine ışık vermez.” cümlesinde “vermez” sözcüğü yüklemdir ve bu cümlede yan cümle olmayıp tek bir yargı vardır. Bu cümle de yapıca basittir.
Basit cümle kısa cümle demek değildir. Önemli olan cümlenin uzunluğu, kısalığı değil tek bir yargıyı bildirmesi ve tek bir yüklemden oluşmasıdır.
> ”Topkapı Sarayı’nın surlarının dibinde Gülhane Parkı’nın görkemli ağaçları arasında onlarca çeşit kuş arasında en nazlısı papağandır.” cümlesi de basit yapılıdır. Bu cümle uzun olmasına rağmen tek bir yargı bildirdiği, bir yüklemi olduğu ve içinde yan cümle olmadığı için yapıca basit cümledir.
Örnek Soru (1990-EML) :
Aşağıdakilerden hangisi yapısı bakımından basit cümledir?
A) Beri gel, barışalım.
B) Dost isek bilişelim.
C) Sevelim, sevilelim.
D) Dünya kimseye kalmaz.
Çözüm :
Tek bir yargı bildiren, bir yüklemi olan ve içinde yan cümle bulunmayan cümleler basit cümlelerdir. Buna göre A seçeneği “gel” ve “barışalım” yüklemlerinden oluştuğu, B seçeneği temel cümlenin (bilişelim) bir öğesi olan “dost isek” yan cümleciği olduğu ve C seçeneği “sevelim” ve “sevilelim” yüklemlerinden oluştuğu için basit cümle değildir. Fakat D seçeneği tek bir yüklemi olduğu, tek bir yargı bildirdiği ve içinde yan cümle bulunmadığı için yapısı bakımından basit cümledir. Doğru seçenek D’dir.
Birleşik Cümle
Birden fazla duygu, düşünce ve yargı bulunan, tek bir yüklemi olan ve bu yükleme bağlı en az bir yan cümleciği bulunan cümlelere birleşik cümle denir.
Birleşik cümleler yan cümlenin özelliğine ve yükleme bağlanışlarına göre değişik türlere ayrılır:
Girişik Birleşik (Fiilimsi Bulunan) Cümle
Yan cümlesi (cümleciği) fiilimsilerle yapılan birleşik cümlelere girişik birleşik cümle denir.
Girişik birleşik cümlelerde yan cümle, temel cümlenin özne, nesne, zarf tümleci, dolaylı tümleç gibi herhangi bir öğesi olabilir. Kısacası fiilimsi hangi öge içindeyse görevi o öğeyle özdeştir.
> Ağlatan gülmez. Cümlesinde “gülmez” sözcüğü temel cümle,”ağlatan” sözcüğü ise sıfat-fiille yapılmış yan cümledir. Bu cümlede yan cümle, temel cümlenin öznesi görevindedir.
> Ben sevmeyi çoktan unuttum. Cümlesinde “unuttum” yüklemi temel cümle, “sevmeyi” sözcüğü ise isim – fiile yapılmış yan cümledir. Bu cümlede yan cümle teme! cümlenin nesnesi görevindedir.
> Paran bitince beni ararsın. Cümlesinde “ararsın” yüklemi temel cümle, “paran bitince” sözcük grubu zarf-fiille (bitince) yapılmış yan cümledir. Bu cümlede yan cümle temel cümlenin zarf tümleci görevindedir.
> O, yüksek sesle konuşanlara çok kızdı. Cümlesinde “kızdı” yüklemi temel cümle, “yüksek sesle konuşanlara” sözcük grubu sıfat-fiille yapılmış yan cümledir. Burada ise yan cümle temel cümlenin dolaylı tümleci görevindedir.
Girişik birleşik cümlelerde birden fazla yan cümle bulunabilir. Diyebiliriz ki bir cümlede ne kadar fiilimsi varsa o kadar yan cümle vardır.
> Gelen gideni aratır. Cümlesinde “aratır” yüklemi temel cümle, “gelen” ve “gideni” sözcükleri ise sıfat-fiille yapılmış yan cümlelerdir.
Bazen yan cümle temel cümlenin, yani yüklemi oluşturan sözcük grubunun içinde bulunabilir. Bu cümleler de yapısına göre birleşik cümlelerdir.
> Küçük Ağa, Tarık Buğra’nın en çok okunan eserlerinden biridir. Cümlesinde “Tarık Buğra’nın en çok okunan eserlerinden biridir” sözcük grubu temel cümledir. Bu temel cümlenin içindeki “okunan” sıfat-fiil bir yan cümle oluşturmuş. Fakat bu yan cümle yüklemle birlikte kullanılmıştır. İşte bu şekildeki cümleler de yapısına göre birleşik cümlelerdir.
Fiilimsi bir cümlede ek fiil alarak yüklem görevinde kullanılır ve cümlede başka bir fiilimsi bulunmazsa bu tür cümleler yapısına göre basit cümledir.
> Öğretmenin amacı toplumu eğitmektir. Yüklem cümlesinde “eğitmektir” sözcüğü ek fiil almış isim-fiille kurulmuş bir yüklemdir. Bu sözcük temel cümleyi oluşturduğu için cümlede yan cümle yoktur. Bu nedenle bu cümle basit bir cümledir.
Örnek Soru (1999-ML) :
1. Çantasını omzuna alıp gitti.
2. Bayram nedeniyle sokaklar tıklım tiki imdi.
3. Yalan söyleyen kişiler sevilmezler.
4. Az zamanda büyük işler başardık.
Yukarıdaki cümlelerden hangileri yapılarına göre birleşik cümledir?
A) 1 – 2 B) 1 – 3 C) 2 – 3 D) 3 – 4
Çözüm :
Tek bir yüklemi olduğu hâlde yan cümleciği bulunan ve birden fazla yargı bildiren cümleler birleşik cümledir. Verilen cümleleri incelediğimizde 2. ve 4. cümlelerde tek bir yüklem, tek bir yargı bulunduğu ve yan cümle olmadığı için bu iki cümle yapısına göre basittir. Fakat 1. cümlede “gitti” sözcüğü temel cümle, “çantasını omzuna alıp” sözcük grubu zarf-fiille yapılmış yan cümledir. Dolayısıyla bu cümle girişik birleşik cümledir. Yine aynı şekilde 3. cümlede “sevilmezler” sözcüğü temel cümle, “yalan söyleyen kişiler” sözcük grubu sıfat-fiille yapılmış yan cümledir. Bu cümle de yapısına göre girişik birleşik cümledir. Doğru seçenek B’dir.
Şartlı Birleşik Cümle
Temel cümleye şart anlamı katan bir yan cümleden oluşan birleşik cümlelere şart birleşik cümle denir. Şart birleşik cümlelerde yan cümle daima “-sa, -se” şart kipiyle çekimlenir.
> Yağmur yağmazsa sizi pikniğe götürürüm.
cümlesinde “götürürüm” sözcüğü temel cümledir. Bu temel cümlenin gerçekleşmesini bir şarta (koşula) bağlayan “yağmur yağmazsa” sözü ise yan cümledir. Bu nedenle bu cümle yapıca şart birleşik cümledir.
> İzmir’e gelirsen bana mutlaka uğra. cümlesinde “uğra” sözcüğü temel cümledir. Bu temel cümlenin gerçekleşmesini bir şarta bağlayan “İzmir’e gelirsen” sözü ise yan cümledir. Öyleyse bu cümle yapıca şart birleşiktir.
Şart anlamı taşıyan her cümle yapıca şart cümlesi değildir. Çünkü bir cümlenin yapıca şart birleşik cümle olabilmesi için cümlede mutlaka “-sa, -se” şart ekiyle çekimlenen bir yan cümlenin olması gerekir.
> Size yardım ederim fakat dediklerimi bir bir yapacaksınız.
> Gayret ettikçe başarın artacak.
cümlelerinde şart anlamı olmasına rağmen bu cümleler yapı bakımından şart birleşik cümle değildir.
Örnek Soru (1999-ML):
Aşağıdaki cümlelerin hangisi şart (koşul) cümlesidir?
A) Çalışkan olursan herkes seni takdir eder.
B) O kadar güzeldi ki herkes beğendi.
C) Dün seni aradım, evde yoktun.
D) Sınıfımı geçince babam bir saat aldı.
Çözüm :
Cümledeki eylemin gerçekleşmesini bir şarta bağlı olarak ifade eden cümleler şart cümlesidir. Buna göre B, C ve D seçenekleri şart (koşul) cümlesi değildir. A seçeneğinde “takdir etme” eylemi “çalışkan olma” şartına bağlanmıştır. Bu yüzden bu cümle şart (koşul) cümlesidir. Cevap A’dır.
Ki’li Birleşik Cümle (İlgi Cümlesi)
Çekimlenmiş bir fiilden oluşan yan cümlenin, temel cümleye ki bağlacıyla bağlandığı cümlelere ki’li birleşik cümle denir. Bu tür cümlelerde temel cümle genellikle ki’den önce gelir.
> Duydum ki beni hiç sormamışsınız.
cümlesinde “duydum” yüklemdir. “Ki”den sonra gelen “beni hiç sormamışsınız” sözü nesne görevindedir ve yan cümlecik oluşturmuştur. Yükleme ki bağlacıyla bağlandığı için ki’li birleşik cümledir. Aslında bu Türkçenin söz dizimine uygun değildir. Bu, cümle kurallı hâle getirildiğinde daha iyi görülür.
> Beni hiç sormadığınızı duydum.
İç İçe Geçmiş Birleşik Cümle
Cümle içinde bulunan başka bir cümlenin, temel cümlenin (yüklemin) herhangi bir öğesi durumunda bu-lunduğu cümle çeşidine iç içe geçmiş birleşik cümle denir.
> Kardeşim bana “Doktor olmak istiyorum.” dedi.
cümlesinde “dedi” temel cümledir. Yan cümle ise temel cümlenin nesnesi görevindedir. Ancak yan cümlede kendi başına bir cümledir. Dolayısıyla iç içe girmiştir. Böyle cümlelere iç içe geçmiş birleşik cümle denir.
> Köye iki saatte vardınız, kabul edelim. Cümlesinde “kabul edelim” temel cümlesinin nesnesi görevindeki “Köye iki saatte vardınız.” sözü yan cümledir. Yan cümle de kendi içinde bir cümle oluşturmaktadır. Dolayısıyla burada iki cümle iç içe girmiştir.
Sıralı (Birden Fazla Yüklemi Olan) Cümle
Basit veya birleşik yapılı birden fazla cümlenin birbirine virgül ya da noktalı virgülle bağlanmasıyla oluşan cümlelere sıralı cümle denir.
Sıralı cümleler en az iki yüklemi bulunan cümlelerdir.
> Herkesin kendi gider, namı kalır dünyada.
cümlesi “gider” ve “kalır” yüklemlerinden oluşmuştur. Bu yüklemler birbirine virgülle bağlandığından bu cümle sıralı cümledir.
> Çok bilmeli, az konuşmalı, her soruya cevap vermemelidir.
cümlesi “bilmeli”,”konuşmalı” ve “cevap vermemelidir” yüklemlerinden oluşmuştur. Görüldüğü gibi bu üç yüklem birbirine virgülle bağlandığı için bu, sıralı bir cümledir.
Sıralı cümleler kendi içinde sıralı bağımlı ve sıralı bağımsız olmak üzere ikiye ayrılır:
Sıralı Bağımlı (Öge Ortaklığı Olan) Cümle
Sıralı cümlelerde öge ortaklığı varsa böyle cümlelere sıralı bağımlı cümle denir.
Sıralı bağımlı cümlelerin özneleri, nesneleri, tümleçleri veya bu öğelerin birden fazlası ortak olabilir.
> İnsan tek başına hayal eder, tek başına acı çeker, tek başına ölür.
sıralı cümlesinde “hayal eder”, “acı çeker” ve “ölür” yüklemlerinin öznesi (insan) ortaktır. Bu cümle sıralı bağımlı bir cümledir.
> Öğretmenimiz bize yeni şiirlerini yazdırdı, okuttu. sıralı cümlesinde “yazdırdı” ve “okuttu” yüklemlerinin hem öznesi (öğretmenimiz), hem dolaylı tümleci (bize), hem de nesnesi (yeni şiirlerini) ortaktır. Görüldüğü gibi yüklemlerin dışında bütün öğeler bu cümlede ortaktır. Bu şekildeki cümleler sıralı bağımlı cümlelerdir.
Sıralı Bağımsız (Öge Ortaklığı Olmayan) Cümle
Herhangi bir öğesi ortak olmayan fakat anlam bakımından birbirini tamamlayan cümlelere sıralı bağımsız cümle denir.
> Bahar geldi, her taraf yemyeşil oldu. cümlesi “geldi” ve “yemyeşil oldu” yüklemlerinden oluşmuş ve aralarında hiçbir öge ortaklığı yoktur. Fakat anlam bakımından bu iki cümle birbirine tamamladığından bu tür cümleler sıralı bağımsız cümlelerdir.
> At ölür, meydan kalır; yiğit ölür, şan kalır. atasözü dört yüklemden oluştuğu hâlde aralarından hiçbir öge ortaklığı söz konusu değildir. Bu dört yüklem (cümle) anlam bakımından birbiriyle bağlılık gösterdiğinden sıralı bağımsız cümledir.
Örnek Soru (1990-FL) :
“Çocuk, ustasının söylediklerini dikkatle dinler, kendisinden istenen işi hemen yapardı.” cümlesi yapısı bakımından aşağıdakilerden hangisine uygundur?
A) Basit cümle B) Bağlı cümle
C) Birleşik cümle D) Sıralı cümle
Çözüm :
Yapı bakımından cümleler basit, birleşik, sıralı ve bağlı cümle olmak üzere dörde ayrılır. Sorudaki cümle, iki yüklemden oluştuğu ve yüklemleri birbirine virgülle bağlandığı için sıralı cümledir. Cevap D’dir.
“Güzel olan sevgili değildir, sevgili olan güzeldir.” cümlesinde iki cümle (yüklem) vardır. Her iki cümlede de “olan” fiilimsileri vardır. Fakat cümlelerden ikisinin de birleşik yapılı olması cümlenin sıralı cümle yapısını değiştirmez. Çünkü cümlenin yapıca en son alabileceği özelliğe dikkat edilmelidir.
cümlesinde “çalıştı” ve “kazandı” yüklemleri birbirine “de” bağlacıyla bağlandığı için bu cümle bağlı cümledir.
> Ben ona ne güvenirim ne inanırım.
cümlesinde “güvenirim” ve “inanırım” yüklemleri birbirine “ne…ne” bağlacı ile bağlandığı için bu cümle bağlı cümledir.
Bağlaç bulunan her cümle bağlı cümle değildir. Bir cümlenin bağlı cümle olabilmesi için bağlaçların özne, nesne, tümleç gibi öğeleri değil yüklemleri birbirine bağlaması gerekir
> Çocuk ne bize ne size uğramış.
cümlesi tek yüklemden oluşmuştur. Bu cümlede “ne…ne” bağlacı dolaylı tümleçleri (bize, size) birbirine bağlamıştır. Dolayısıyla bu cümle tek bir yüklemden oluştuğu için basit cümledir.
>”Çocuğa hem kitap hem kalem hediye etmiş.”
cümlesi basit bir cümledir. Çünkü tek bir yüklemi vardır, bu cümlede “hem…hem” bağlacı kullanılmış fakat bu bağlaç nesneleri (kitap, kalem) birbirine bağlamıştır.
Örnek Soru (2000-00) :
Aşağıdakilerin hangisinde bağlaç iki cümleyi birbirine bağlamamıştır?
A) Size gelemem çünkü fazla zamanım yok.
B) Bir parça tuzlu fakat bu yemeği yiyeceğiz.
C) Şimdi gidiyorum ama birazdan geleceğim.
D) Tezgahtaki elmalar ve ayvalar birbirine karıştı.
Çözüm :
İki cümlenin bağlaçla bağlandığı cümleler bağlı cümlelerdir. Buna göre A seçeneğinde “gelemem” ve “yok” yüklemleri birbirine “çünkü” bağlacıyla bağlandığı, B seçeneğinde “tuzlu” ve “yiyeceğiz” yüklemleri birbirine “fakat” bağlacıyla bağlandığı, C seçeneğinde “gidiyorum” ve “geleceğim” yüklemleri birbirine “ama” bağlacıyla bağlandığı için bu cümleler bağlı cümlelerdir. Fakat D seçeneğinde tek bir yüklem vardır ve cümlede “ve” bağlacı özneleri birbirine bağlamıştır. Dolayısıyla bu cümle basit bir cümledir. Doğru seçenek D’dir.
Sevgili öğrencilerim; 8. Sınıf Cümle Türleri konu anlatımı şimdilik bu kadar. 8. Sınıf Cümle Türleri konusu hakkında tüm yanlış ve eksiklikleri lütfen iletişim formu ile bize bildirin. Şimdiden iyi çalışmalar. Bu konu ile ilgili test mi çözmek istiyorsunuz. Neden Türkçeci Mobil Uygulamasını denemiyorsunuz?
Türkçeci mobil uygulaması hakkında daha geniş bilgi için buraya tıklayabilirsiniz.
