Cümle Çeşitleri Konu Anlatımı

Cümle Bilgisi‘nin bir alt konusu olan Cümle Çeşitleri Konu Anlatımını detaylandırmak için aşağıda yer alan kavramsal ilişkiyi detaylıca incelemek gerekmektedir.

• Cümle Çeşitleri

  • Yüklemin Türüne Göre

    • Fiil Cümlesi

    • İsim Cümlesi

  • Yüklemin Yerine Göre Cümleler

    • Kurallı Cümle

    • Devrik Cümle

    • Eksiltili Cümle

  • Anlamlarına Göre Cümleler

    • Olumlu Cümle

    • Olumsuz Cümle

    • Soru Cümlesi

    • Ünlem Cümlesi

  • Yapılarına Göre Cümleler

    • Basit Cümleler

    • Birleşik Cümleler

    • Sıralı Cümleler

    • Bağlı Cümle

Yukarıda bahsi geçen ilişkiler ışığında Cümle Çeşitleri Konu Anlatımını detaylandıralım.

• Cümle Çeşitleri

Duyguları, düşünceleri ya da durumları yargı bildirerek anlatan söz ya da söz dizisine cümle denir. Cümlenin varlığı, yargı bildiren çekimli bir fiil ya da ek fiille çekimlenmiş isim soylu sözcüğe bağlıdır. Bu özellikleri sağlayan bir veya daha fazla sözcük cümleyi oluşturur.

Cümleler dersin başında gösterdiğimiz şekli ile gruplara ayrılır:

• • Yüklemin Türüne Göre

    • Fiil Cümlesi

Yüklemi çekimli bir fiilden oluşan cümlelere fiil (eylem) cümlesi denir.

Fiil Cümlesine Örnekler:
» Altın eli bıçak kesmez.
cümlesinde “kesmek” fiildir. Yüklem fiil olduğu için bu cümle yüklemine göre fiil cümlesidir.
> Fiil cümlelerini “-mak, -mek” mastar ekini kullanarak belirleyebiliriz. Bildiğiniz gibi bu ek sadece fiille¬re gelmektedir. O hâlde bir sözcüğe “-mak, -mek” getirebiliyorsak, o sözcük fiildir.

Örnekler:
» Az ateş çok odunu yakar.
cümlesini ele alalım. Burada “yak-” yüklemdir. Yük­lemin isim mi, fiil mi olduğunu anlamak için sözcü­ğe “-mak, -mek”ten uygun olanı getiriyoruz: “yak­mak”. Anlamlı olduğuna göre demek ki fiilmiş, öy­leyse cümle de fiil cümlesidir.

• • • İsim Cümlesi

Yüklemi ek eylemle çekimlenmiş bir isimden oluşan cümlelere isim (ad) cümlesi denir.

İsim Cümlesine Örnekler:
» Her işin başı sağlıktır.
“sağlıktır” sözcüğü, cümlenin yüklemini oluşturmuştur. “sağlık” sözcüğü isim olduğuna göre, cümle de yükleminin çeşidine göre isim cümlesidir.
» Teyzesinin oğlu öğretmenmiş.
bu cümle de “miş” ek fiilini alarak yüklem olan “öğretmen” sözcüğü isim olduğu için isim cümlesidir.

• • Yüklemin Yerine Göre Cümleler

Ögelerinin dizilişine göre cümleler de diyebileceğimiz bu tür cümlelerde yüklemi bulup yüklemin öge dizilişindeki yerine bakarız. Cümleyi, yüklemin yerine göre kurallı cümle veya devrik cümle olarak adlandırırız.

• • • Kurallı Cümle

Yüklemi sonda olan cümlelere kurallı cümle denir.

Kurallı Cümlelere Örnekler:
» Bu filmi daha önce izlemiştim.
cümlesinde “izlemiştim” yüklemdir ve cümlenin sonunda yer almıştır. Cümle, yüklem sonda olduğu için kurallıdır.
» Bu sabah çok erken kalktım.
» Sınavlarımız haftaya başlayacak.
» Kitap okumayı çok severim.
Bu cümlelerin tamamında yüklem cümlenin sonundadır. Bu yüzden bu cümleler kurallı cümlelerdir.

• • • Devrik Cümle

Yüklemi sonda olmayan cümlelere devrik cümle denir.

Bu tür cümlelerde yüklem cümlenin başında, ortasında (sonu hariç), herhangi bir yerinde bulunabilir. Örnek(ler)

Devrik Cümlelere Örnekler: 

» Göçebeler buraya kurarmış çadırlarını.
cümlesinde yüklem “kurarmış” sözcüğüdür. Bu sözcük görüldüğü gibi, cümlenin sonunda değildir. Yüklem sonda olmadığı için bu cümle yükleminin yerine göre devrik cümledir.
» Açılan bir gülsün sen.
cümlesinde yüklem “açılan bir gülsün” sözleridir. Bu sözler cümlenin başında kullanılmıştır. Öyleyse bu, yüklemin yerine göre devrik cümledir.

» Hoyrattır bu akşamüstüler.
» Bir kuş sesi gelir dudaklarından.
Yukarıdaki cümlelerde yüklemler sonda değildir. Sonda olmadığı için de bu cümleler devrik demektir.

• • • Eksiltili Cümle

Yüklemi olmayan cümlelere eksiltili cümle denir. Eksiltili cümlelerde yüklem olmadığı için anlam tamamlanmamıştır. Bu tür cümlelerin sonunda üç nokta (…) bulunur.

Eksiltili Cümlelere Örnekler:
» Senin yanında ne dert, ne tasa…
cümlesinde yüklem yoktur ve sonunda üç nokta vardır. Bu cümlenin tamamlanması için sonuna “var” yükleminin getirmemiz gerekiyor. Bu cümlede yüklem eksik olduğu için eksiltili cümledir.
» Dağın tepesine çıktığınızda karşınızda uçsuz bucaksız bir ova…
» Günün sonunda bir çay molası…

• • Anlamlarına Göre Cümleler

    • Olumlu Cümle

Herhangi bir eylemin yapıldığını veya yargının gerçekleştiğini anlatan cümlelere olumlu cümle denir.

Olumlu Cümle Örnekleri:

» Kırtasiyeden kalem aldı.
cümlesinde “alma” eyleminin yapıldığı bildirilmiştir. Bu cümlede yargı gerçekleşmiştir. Bu nedenle cümle anlamına göre olumludur.
» Bugün hava güzeldi.
cümlesinde ise eylem söz konusu değildir. Burada yapma değil de olma söz konusudur. Bu cümlede yargının olumluluğu isim cümlesiyle ifade edilmiştir.

» Arkadaşına güzel bir mektup yazdı.
cümlesinde “yazma” eyleminin yapıldığı, gerçekleştiği anlatılmaktadır. Bu, olumlu cümledir.

• • • Olumsuz Cümle

Eylemin yapılmadığını, sözü edilen yargının bulunmadığını, gerçekleşmediğini anlatan cümlelere olumsuz cümle denir.

Olumsuz Cümle Örnekleri:

» Kırtasiyeden kalem almadı.
cümlesinde “alma” eyleminin yapılmadığı belirtilmiştir. Bu, olumsuzluk eki “-ma, -me” ile sağlanmıştır.

DİKKAT:Olumsuz cümleler yalnızca “-ma, -me” ekleriyle değil “yok, ne … ne …, değil” gibi sözcüklerle veya “-sız, -siz, -suz, -süz” gibi eklerle de yapılabilir.

• • • Soru Cümlesi

Bir duyguyu, düşünceyi soru yoluyla anlatan veya soru yoluyla bilgi almayı amaçlayan cümlelere soru cümlesi denir.

Soru Cümlesi Örnekleri:

» Sınav kaçta başlayacak?
cümlesinde soru anlamı vardır. Bu cümlede “sınavın başlama saati” sorulmuştur.
» Bu soruyu kim çözebilir?
cümlesinde soru anlamı vardır. “Kim” sözcüğü ile soruyu çözecek kişi öğrenilmek istenmiştir.

• • • Ünlem Cümlesi

Bir korkuyu, bir sevinci, bir şaşkınlığı, bir coşkuyu, bir hayranlığı, vb. dile getiren cümlelere ünlem cümlesi denir.

Ünlem Cümlesi Örnekleri:

» “A, sen yine mi geldin?” cümlesinde şaşma,
» “Aman çukura düşmeyelim!” cümlesinde uyarma,

» “Yazık, çocuk annesiz kalmış!” cümlesinde acıma,

» “Vah vah, bu yaşında başına gelene bak çocuğun!” cümlesinde üzülme,

• • Yapılarına Göre Cümleler

    • Basit Cümleler

Tek yargı bildiren cümlelere basit cümle denir.

Basit cümleler tek yargı bildirdiğinden tek yüklemden oluşur. Bu yüklem, çekimli bir fiil ya da ek fiil almış isim soylu bir sözcük veya söz grubu olabilir. Basit cümlelerde, yüklemin dışında, sözcük olarak fiilimsi (eylemsi) yer almaz.

Basit Cümle Örnekleri: 
» Çömlekçi suyu saksıdan içer.
cümlesi yapısına göre basit cümledir. Çünkü bu cümle tek yargı bildirmekte ve tek cümleden oluşmaktadır.
» Akıl için yol birdir.
cümlesi yapısına göre basittir. Bu cümle yüklemi isim soylu olduğu hâlde tek yargı bildirmektedir. Bu nedenle yapıca basittir.

DİKKAT: Basit cümle kısa cümle demek değildir. Basit cümle tek yargı bildiren, tek yüklemi olan cümledir.

Örnek 
» Eylül sonu ile ekim başlarında bu yaylalar şiddetli soğukların etkisine girerdi.
cümlesi de basit yapılıdır. Yukarıdaki cümle uzun olmasına rağmen bir yargı bildirdiği ve bir yükleme sahip olduğu için yapıca basittir.

• • • Birleşik Cümleler

Tek bir yüklemi ve bu yükleme bağlı en az bir yan cümleciği bulunan cümlelere birleşik cümle denir.

• • • Sıralı Cümleler

Basit ya da birleşik yapılı birden fazla cümlenin birbirine virgül (,) veya noktalı virgülle (;) bağlanması sonucu oluşturulan cümlelere sıralı cümle denir.

Sıralı cümlelerin en az iki yüklemi vardır.

Sıraları Cümlelere Örnekler:
» Demir ıslanmaz, deli uslanmaz.
cümlesi “ıslanmaz” ve “uslanmaz” yüklemlerinden oluşmuştur. Bu yüklemler virgülle birbirine bağlandığı için sıralı cümledir.
» Güvenme dostuna, saman doldurur postuna.
cümlesi “güvenme” ve “doldurur” yüklemlerinden oluşmuştur. Bu iki yüklem birbirine virgülle bağlandığı için sıralı cümledir.

• • • Bağlı Cümle

Aralarında anlam ilgisi bulunan basit veya birleşik cümlelerin bağlaçlarla birbirine bağlanmasıyla oluşan cümlelere bağlı cümle denir.

Bağlı cümleler “ama, fakat, yalnız, ve, veya, ne…ne…, hem…hem…” gibi bağlaçlarla oluşturulur.

Bağlı Cümlelere Örnekler:
» Hem çalışıyorum hem okuyorum.
cümlesi “hem… hem…” bağlacı “çalışıyorum” ve “okuyorum” yüklemlerini birbirine bağladığı için bağlı cümledir.
» Çok çalıştı, fakat başaramadı.
cümlesinde “fakat” bağlacı “çalıştı” ve “başaramadı” yüklemlerini birbirine bağladığı için bu, bağlı cümledir.

Sevgili öğrencilerim; Cümle Çeşitleri Konu Anlatımına ait onlarca soru içeren testlerimiz Türkçeci Mobil Uygulamasında. Mobil Uygulaması hakkında detaylı bilgiye buradan ulaşabilirsiniz.