Kısa Çizgi (-) Nedir? Türkçe’nin En Çalışkan Noktalama İşaretinin 7 Kullanım Alanı
Kısa Çizgi (-) Nedir ve Ne İşe Yarar?
Kısa çizgi (-), noktalama işaretleri ailesinin en çok görev alan üyesidir. Bu işaret, yazıda kelimeleri hecelerine ayırmak, dil bilgisi çalışmalarında kök ve ekleri göstermek, sayılar arasında “ile, ve, ila, arasında” anlamlarını vermek veya birleşik sıfatlar oluşturmak gibi çok çeşitli amaçlar için kullanılır. Kısa çizgi, metinlerimizin akıcı, kurallı ve anlam karmaşasından uzak olmasını sağlayan minik ama etkili bir yardımcıdır.
Satır Sonunda Bizi Kurtaran Kahraman: Heceleri Ayırma
Bazen yazarken, defterimizde veya kağıdımızda satırın sonuna geliriz ve kelimeyi bitiremeyiz. İşte tam bu anda kısa çizgi imdadımıza yetişir!
Satır Sonunda Kelime Bölme Kuralı
Türkçe’de bir kelimeyi satır sonunda bölmek zorunda kaldığımızda, bu işlemi sadece heceler arasından yapabiliriz. Kısa çizgi, kelimenin geri kalanının alt satırdan devam edeceğini gösterir.
- Yanlış: ö-ğretmen (Çünkü “öğ” tek hece değildir.)
- Doğru: öğ-retmen
- Doğru: bil-gi-sa-yar
Önemli Not: Tek heceli kelimeler (Türk, ev, okul) satır sonunda kesinlikle bölünemez. Ayrıca, satır sonuna tek harf bırakılmaz (Örn: A-rabası, E-mek). Bu, okuma akışını bozar.
Ekleri Kökten Ayırma Görevi
Dil bilgisi derslerinde, özellikle kelime yapısı, kökler ve ekler konusunu çalışırken kısa çizgi, kelime parçalarını net bir şekilde görmemizi sağlar. Kısa çizgi, bir kelimenin kökünü veya gövdesini, aldığı ekten ayırmak için kullanılır.
Dil Bilgisinde Kullanım Alanları
- Kökleri Göstermek: Bir kelimenin kökünü tek başına gösterirken sonuna kısa çizgi ekleriz. (Örn: al-, gör-, sev-, oku-)
- Ekleri Göstermek: Ekleri gösterirken ise hem başına hem sonuna kısa çizgi koyarız. (Örn: -ler, -mek, -ci-)
- Heceleri Ayırmak: Kelimeleri hecelerine ayırırken kısa çizgi kullanılır. (Örn: ka-lem-lik, öğ-ren-ci)
Sayıları ve Kelimeleri Birbirine Bağlama (Arasında Anlamı)
Kısa çizginin en sık kullanıldığı yerlerden biri de, iki sayı, iki isim veya iki yer adı arasında “ve, ile, ila (kadar), arasında” anlamlarını vermektir. Bu, bir aralığı veya bir ilişkiyi gösterir.
Aralık ve İlişki Belirtme Örnekleri
Bu kullanım, genellikle tarih aralıklarında, coğrafi bağlantılarda veya matematiksel işlemlerde karşımıza çıkar:
- Tarih Aralıkları: 1923-1938 yılları (1923 ile 1938 arasında)
- Saat Aralıkları: Dersimiz 10.00-11.30 arasında yapılacak.
- Yer/İsim Bağlantıları: İstanbul-Ankara seferi, Türkiye-Yunanistan ilişkileri.
- Matematikte Çıkarma İşareti: 15 – 7 = 8
Sıfat ve Tamlamaları Birleştirme Sanatı
Bazen iki kelime bir araya gelerek tek bir sıfat görevi üstlenir ve hemen ardından bir isim gelir. İşte bu tip birleşik sıfatlarda anlam bütünlüğünü sağlamak için kısa çizgi kullanırız.
Birleşik Sıfatlarda Kısa Çizgi
Bu, genellikle iki ayrı kelimenin birleşip tek bir nitelik ifade ettiği durumlardır:
- Açık–mavi gömlek (Hem açık hem de mavi değil, tek bir renk tonu)
- Sivri–burun ayakkabı
- Acı–tatlı günler (Hem acı hem tatlı deneyimler)
Kısa Çizgi (-) Kullanım Kuralları Tablosu
Haydi, öğrendiklerimizi tek bir tabloda toplayalım ki, sınav öncesi hızlıca tekrar edebilelim!
| Kullanım Amacı | Gösterdiği Anlam | Örnek Cümle |
|---|---|---|
| Satır Sonu Ayırımı | Kelimenin devamı alttan gelecek. | …okulun bahçesin-de top oynuyorlardı. |
| Dil Bilgisi Çalışması | Kök, gövde veya ekleri gösterme. | Türkçe’de -lik, -ci gibi yapım ekleri önemlidir. (gel-, git-) |
| Aralık Belirtme | “İle, ila, arasında” anlamı. | 2020-2024 yılları arasında büyük projeler yaptık. |
| Birleşik Sıfatlar | İki kelimenin tek bir nitelik oluşturması. | Uzun-ince bir yoldayız. |
| Matematik | Çıkarma işlemi. | 90 – 45 = 45 |
Kısa Çizgi mi, Uzun Çizgi mi? (En Çok Karıştırılanlar)
Öğrencilerin en çok hata yaptığı nokta, kısa çizgi (-) ile uzun çizgi (—) işaretlerini birbirine karıştırmaktır. Unutmayın, bu iki işaretin görevleri tamamen farklıdır!
Kısa Çizgi (-) ve Uzun Çizgi (—) Farkı
Kısa çizgi, yukarıda gördüğümüz gibi kelime bölmek, aralık belirtmek ve ekleri göstermek için kullanılır. Uzun çizgi ise sadece tek bir görev için vardır: Konuşmaları göstermek.
- Uzun Çizgi (Konuşma Çizgisi): Tiyatro metinlerinde veya romanlarda, karakterlerin konuşmalarının başına konur.
— Yarın okula gelecek misin?
— Sanırım gelemeyeceğim.
- Kısa Çizgi: Konuşma değil, kelime veya sayı ilişkisini gösterir.
Kısa Çizginin ASLA Kullanılmaması Gereken Yerler
Eski ders notlarında veya internette bazen yanlış kullanımlar görebilirsiniz. Biz TDK’nın (Türk Dil Kurumu) doğru kurallarını takip ediyoruz:
- Ara Söz/Ara Cümle Ayırmak: Ara sözleri ayırmak için iki virgül (,) veya iki uzun çizgi (—) kullanılır. Kısa çizgi bu görev için uygun değildir.
- Tarih ve Saat Ayırmak: Tarihleri ayırırken nokta (.) veya eğik çizgi (/) kullanılır. Saatleri ayırırken ise sadece iki nokta (:) kullanılır. Kısa çizgi kullanmak kural hatasıdır. (Yanlış: 10-05-2023 / Doğru: 10.05.2023)
- Özel İsimlere Gelen Ekler: Özel isimlere gelen ekler kesme işareti (‘) ile ayrılır, kısa çizgiyle değil. (Yanlış: Ali-nin / Doğru: Ali’nin)
