Cümlelerin Kahramanı: Özne (Gerçek, Gizli ve Sözde Özne Konu Anlatımı)
Merhaba Gençler, Bugün Cümlenin Temel Taşını Yerleştiriyoruz: Özne!
Özne, bir cümledeki işi yapan, durumu üzerine alan veya hakkında bilgi verilen temel öğedir. Özne, yükleme sorulan “Kim?” veya “Ne?” sorularına yanıt veren, cümlenin anlam bütünlüğünü sağlayan, genellikle çekimli fiil (yüklem) ile uyum içinde olan dil bilgisel yapıdır. Öznesiz bir cümle düşünülemez; ya açıkça belirtilmiştir ya da yüklemin çekiminden anlaşılır.
Özneyi Cümlede Nasıl Buluruz? (Dedektiflik Vakti)
Özneyi bulmak, cümlenin diğer öğelerini bulmanın da ilk adımıdır. Bu yüzden işe her zaman yüklemi bularak başlamalıyız. Yüklemi bulduktan sonra ona iki sihirli soru soruyoruz:
- Kim? (Eğer yüklemdeki işi yapan bir insansa veya canlıysa)
- Ne? (Eğer yüklemdeki işi yapan bir nesneyse, kavramsa veya cansız bir varlıksa)
Bu soruları sakın ha cümlenin kendisine sormayın! Sadece ve sadece yükleme soruyoruz. Unutmayın, yüklem cümlenin patronudur.
Örneklerle Özneyi Bulma Adımları
Şu örneklere bakalım ve mantığı oturtalım:
Örnek 1: Bütün sınıf, yeni Türkçe kitabını heyecanla inceledi.
- Yüklem: İnceledi.
- Soru: İnceleyen kim?
- Cevap (Özne): Bütün sınıf.
Örnek 2: Dün akşam yağan kar, tüm yolları kaplamıştı.
- Yüklem: Kaplamıştı.
- Soru: Kaplayan ne?
- Cevap (Özne): Dün akşam yağan kar. (Özne bir kelime grubu olabilir, asla bölünmez!)
Özne Çeşitleri: Gerçek Kahramanlar ve Gizli Ajanlar
Özne, her zaman cümlenin içinde belirgin bir kelime olarak durmaz. Bazen gizlenir, bazen de işi gerçekten yapmadığı halde özne rolünü üstlenir. Bu yüzden özneleri üçe ayırıyoruz.
Gerçek Özne (Açık Özne ve Gizli Özne)
Gerçek özne, yüklemdeki işi bizzat yapan veya durumu üzerine alan varlıktır. Gerçek özneler de kendi içinde ikiye ayrılır:
1. Açık Özne (Cümlede Görünen Kahraman)
Adı üstünde, cümlede açıkça yazılı olan öznedir. Yukarıdaki “Bütün sınıf” ve “Dün akşam yağan kar” örnekleri hep açık öznedir. Açık özne, isim tamlaması, sıfat tamlaması veya bir kelime grubu olabilir.
- Komşunun yaşlı kedisi bütün gün uyudu. (Özne: Komşunun yaşlı kedisi)
- O, sınavda çok başarılı oldu. (Özne: O – Bir zamir olabilir)
2. Gizli Özne (Cümlenin Gizli Ajanı)
Gizli özne, cümlede kelime olarak bulunmayan ancak yüklemin şahıs ekinden (kişi ekinden) kolayca anlaşılan öznedir. Sanki cümlede yokmuş gibi görünür ama yüklemin içinde saklıdır.
Örnek: Yarınki geziye erkenden hazırlanmalıyız.
“Hazırlanmalıyız” yüklemine bakıyoruz. Kim hazırlanmalı? Biz. İşte bu “Biz” kelimesi cümlede yazmadığı için gizli öznedir. Gizli özneler, cümlenin öğe sayısına dahil edilmez, sadece varlığı belirtilir.
Sözde Özne (İşi Yapmayan, Sadece Rol Kapan)
İşte en kafa karıştırıcı özne çeşidi! Sözde özne, yüklemi edilgen çatılı olan cümlelerde karşımıza çıkar. Edilgen çatılı fiillerde, işi yapan gerçek bir özne yoktur; işten etkilenen nesne (belirtisiz nesne) zorla özne koltuğuna oturtulur.
Sözde özneyi bulmak için yine “Ne?” veya “Kim?” sorularını sorarız, ancak cevap bize işi yapanı değil, işten etkileneni verir.
Örnek: Tüm çöpler, görevliler tarafından toplandı.
- Yüklem: Toplandı. (Çatıya dikkat! Fiilde -l veya -n eki var. Edilgen!)
- Soru: Toplanan ne?
- Cevap (Sözde Özne): Tüm çöpler.
Çöpler kendi kendini toplayabilir mi? Hayır! Çöpler toplanma işinden etkilenmiştir. İşi yapan “görevliler” (örtülü özne) olsa da, cümlenin öznesi “Tüm çöpler” olur. Bu yüzden adı “Sözde”dir.
Özne Çeşitleri Karşılaştırma Tablosu
Bu tablo, gerçek özne ile sözde özne arasındaki temel farkları kafanızda netleştirecek.
| Özellik | Gerçek Özne (Açık/Gizli) | Sözde Özne |
|---|---|---|
| Yüklem Çatısı | Etken (İşi bizzat yapar) | Edilgen (Fiil -l / -n eki alır, işten etkilenir) |
| İşi Yapan | Cümlede belirtilen veya yüklemden anlaşılan varlıktır. | İşi yapan belli değildir ya da “tarafından” gibi ifadelerle gizlenmiştir. |
| Soruya Cevabı | “Kim?” veya “Ne?” sorusunun *gerçek* yanıtıdır. | Aslında işten etkilenen nesnedir, özne koltuğuna oturmuştur. |
| Örnek Cümle | Öğrenci defteri getirdi. | Defter hemen getirildi. |
Özne Olmadan Cümle Olur mu? (Unutulmaması Gerekenler)
Türkçede her cümlenin bir öznesi vardır, bunu aklımızdan çıkarmıyoruz. Ancak bazı durumlarda özneyi bulmak zorlaşabilir.
1. İsim Cümlelerinde Özne
Yüklemi isim olan cümlelerde de özne bulunur. Burada özne, yüklemdeki durumu üzerine alan varlıktır.
- En sevdiğim mevsim yazdır. (Yaz olan ne? En sevdiğim mevsim.)
- Bu bina çok eskiydi. (Eski olan ne? Bu bina.)
2. Özne Tamlamaları Bölünmez
Özne, bazen bir kelime değil, bir kelime grubudur (tamlamadır). Bu grupları asla parçalamıyoruz.
Yanlış: Okulun bahçesi / temizlendi. (Özne: Bahçesi)
Doğru: Okulun bahçesi temizlendi. (Özne: Okulun bahçesi – Belirtili İsim Tamlaması)
3. Vurgu ve Özne
Türkçede vurgu genellikle yüklemden önceki öğededir. Eğer özne vurgulanmak isteniyorsa, yüklemin hemen önüne getirilir.
Örnek: Kitabı Ali okudu. (Vurgu özne olan Ali’dedir.)
Ek Bilgi: Örtülü Özne Nedir?
Sözde özneyi gördük, peki ya örtülü özne? Örtülü özne, edilgen çatılı cümlelerde işi gerçekten yapanı gösteren, genellikle “tarafından” veya “-ca, -ce” ekleriyle kullanılan ifadedir.
Örnek: Yeni yasa, meclis tarafından onaylandı.
- Sözde Özne: Yeni yasa.
- Örtülü Özne: Meclis tarafından.
Örtülü özne, cümlenin temel öğesi sayılmaz; genellikle zarf tümleci olarak kabul edilir. Ama sözde öznenin arkasındaki gerçek gücü gösterdiği için bilmekte fayda var!
Sevgili gençler, özne konusu aslında cümlenin mantığını kavramak demek. Unutmayın, yükleme doğru soruyu soran, cevabı mutlaka bulur. Bol bol pratik yaparak bu konuyu tamamen halledeceğimize eminim!
