Yapı Bakımından Sözcükler Konu Anlatımı

Sözcükte yapının bir alt başlığı olan yapı bakımından sözcükler konu anlatımı için aşağıda yer alan ilişkiyi dikkatlice inceleyelim.

• Yapı Bakımından Sözcükler

  • Basit Sözcük

  • Türemiş Sözcük

  • Birleşik Sözcük

    • Yapılarına Göre Birleşik Sözcükler

    • Oluşumlarına Göre Birleşik Sözcükler

Yapı bakımından sözcükler konu anlatımını yukarıdaki çerçevede detaylandıralım.

• Yapı Bakımından Sözcükler

Yapı bakımından sözcükler üç grupta inceleyebiliriz: Basit sözcük, türemiş sözcük, birleşik sözcük.

• • Basit Sözcük

Yapım eki almayan sözcüklerdir. Bu tür sözcükler çekim eki almış olabilir. Yapım eki almadıklarından bunlar daima kök hâlinde bulunur.

“Dün burada hava çok sıcaktı.”

“İnsanlar kitabı her şeyden çok sevmeli.”

cümlelerindeki bütün sözcükler basit yapılıdır. Çünkü bu sözcükler yapım eki almamıştır, sadece bir kısmı çekim eki almıştır. Bildiğiniz gibi çekim ekleri sözcüğün yapısını ve anlamını değiştirmez.

• • Türemiş Sözcük

Yapım eki alan sözcüklerdir. Türemiş sözcükler cümledeki görevlerine göre belli türleri karşılar. Böylece sözcük hem yapı hem görevce adlandırılır; yani türemiş isim, türemiş sıfat, türemiş fiil…. gibi.

“Yeni bir kitaplık yaptırdık.” cümlesindeki “kitaplık” sözcüğü türemiş isim,
“Solgun yüzünde bir ben vardı.” cümlesindeki “solgun” sözcüğü türemiş sıfat,
“Bu bina geçen yıl yapıldı.” cümlesindeki “yapıldı” sözcüğü de türemiş fiildir.

Türkçe sondan çekimli bir dildir, ekler daima sözcüğün sonuna eklenir. Bir sözcük sadece kökten türetilmez; gövdelerden de türetilebilir.

“Tanıdığın bir gözlükçü var mı?” cümlesinde altı çizili sözcük “göz” isminden “gözlük”, “gözlük” isminden “gözlükçü” olmuştur. Görüldüğü gibi “-lük” eki sözcüğün köküne, “-çü” eki gövdesine eklenmiştir. Elbette sözcük yine türemiş bir isimdir.

• • Birleşik Sözcük

Yeni bir kavramı karşılamak üzere, birden fazla sözcüğün bir araya gelip kaynaşmasıyla oluşan sözcüklere birleşik sözcük denir.

Birleşik Sözcüklere Örnekler

» “Ata + Türk → Atatürk
bu sözcükte “Ata” ve “Türk” sözcükleri bir araya gelerek yeni bir kelime oluşturmuştur. İki farklı sözcüğün bir araya gelmesiyle oluşan bu tür sözcüklere birleşik sözcükler diyoruz.
» ne + asıl → nasıl
» demir + baş → demirbaş
» Afyon + kara + hisar → Afyonkarahisar

• • • Yapılarına Göre Birleşik Sözcükler

Birleşik İsim
En az iki sözcükten oluşan isimlerdir. Birleşik isimler farklı yollarla oluşturulabilir:

İsim tamlaması yoluyla oluşan birleşik isim
» denizaltı
» hanımeli
» gökkuşağı
» ateşböceği

> Sıfat tamlaması yoluyla oluşan birleşik isim
» Akdeniz
» Acıgöl
» Eskişehir

> Bir isimle bir fiilin kaynaşmasıyla oluşan birleşik isim
» bilgisayar
» imambayıldı
» gecekondu
» ateşkes

> İki fiilin kaynaşmasıyla oluşan birleşik isim
» çekyat
» dedikodu
» biçerdöver
» kapkaç

Birleşik Fiil
En az iki sözcükten oluşan fiillerdir. Birleşik eylemler üçe ayrılır:

Yardımcı Eylemle Yapılan Birleşik Fiiller
İsim soylu sözcüklerden sonra gelen “etmek, olmak, kılmak, eylemek ve buyurmak” yardımcı eylemlerinin kendisinden önceki isimle birleşmesiyle oluşur.

Birleşik Fiillere Örnekler :
» Sevdiğim için bu mesleği tercih ettim.
» Sınavdan yüksek puan alınca mutlu oldu.
» Adam, etrafındakilere sürekli emir buyuruyordu.
» Mevla bize yardım eylesin.
» Dili sade kullanarak sözü etkili kılmış.

UYARI Yardımcı eylemle birleşik fiil oluşturulurken ses türemesi veya ses düşmesi olursa yardımcı fiile isme bitişik yazılır.

Örnekler
» Ayrılığın acısını derinden hissetti. (his + etmek → hissetmek )
» Marketi oğluna devretti. (devir + etmek → devretmek)

Kurallı Birleşik Fiiller
İki kelimenin belli kurallara göre birleşmesiyle oluşan birleşik fiillerdir. Kurallı birleşik fiillerde, kendi anlamından uzaklaşarak ana fiile “yeterlik, tezlik, yaklaşma, sürerlik” gibi anlamlar katar. Kurallı birleşik fiiller her zaman birleşik yazılır.

> Kurallı birleşik fiiller dörde ayrılır:

Yeterlilik Fiili
Bir fiile “ebil(mek)” yardımcı fiili getirilerek yapılır. Cümleye “gücü yetme” veya ihtimal” anlamı katar. Soru olarak kullanıldığı bazı durumlarda “rica” anlamı katar.

Örnekler:
» Öğretmeniyle konuşabilmiş.
cümlesinde “konuşabilmek” sözcüğü yeterlilik birleşik fiilidir. “Bilmek” fiili normalde “bir şey üzerinde bilgisi olmak” anlamı taşır. Ancak burada bu anlamı yitirerek “konuşmak” fiiline ” gücü yetebilme, yapabilme” anlamı katmıştır.
» Babam iki bavulu aynı anda taşıyabiliyor. (Gücü yetme)
» Bu yıl kış geç gelebilir. (İhtimal)
» Mektubu okuyabildin mi? (Gücü yetme, yapabilme)
» Biraz daha sessiz olabilir misiniz? (Rica)
> Yeterlilik fiilinin olumsuzu iki şekilde yapılır:

Yeterlilik fiili gücü yetmezlik, yapamama anlamı taşıyorsa “ebilmek” yardımcı fiilinin “bilmek” kısmı atılır, onun yerine “-ma, -me” olumsuzluk eki “ama(mak), eme(mek)” şeklinde getirilir:
Başarabilirim → Başaramam
Açabilirim → Açamam
Okuyabilir → Okuyamaz

Yeterlilik fiili gücü yetmezlik, yapamama ihtimali içeriyorsa :
Yazabilirim → Yazamayabilirim
Gelebilirim → Gelemeyebilirim

Tezlik Fiili
Bir fiile “iver(mek)” yardımcı fiili getirilerek yapılır. Cümleye “çabukluk (tezlik), birdenbirelik ve kolaylık ” anlamı katar.

Örnekler:
» Penceredeki güvercin pır diye uçuverdi.
cümlesinde “uçuvermek” sözcüğü tezlik birleşik fiilidir. “Vermek” fiili normalde “yakınındaki nesneyi başkasına iletmek, ulaştırmak” anlamı taşır. Ancak burada bu anlamı yitirerek “uçmak” fiiline “birdenbire uçtu” anlamı katmıştır.
» Dağ gibi bulaşığı yıkayıverdi. (Çabukluk)
» Öğretmenimiz zor soruyu çözüverdi. (Kolayca)
> Tezlik fiilinin olumsuzu iki şekilde yapılır: “-ma, -me” olumsuzluk eki ya yardımcı fiilden sonra getirilir ya da ana fiilden sonra getirilir.
“ebilmek” yardımcı fiilinin “bilmek” kısmı atılır, onun yerine “-ma, -me” olumsuzluk eki “ama(mak), eme(mek)” şeklinde getirilir:

Sürerlik (Süreklilik) Fiili
Ana fiile “edur(mak)”, “ekal(mak)” ve “egel(mek)” yardımcı fiillerinin getirilmesiyle oluşur. Cümlelere işin, oluşun hareketin bitmediği, devam ettiği anlamı katar.

Örnekler:
» Siz resimli kitaplara bakadurun.
cümlesinde “bakadurmak” sözcüğü sürerlik birleşik fiilidir. “Bakmak” ana fiiline “adurmak” getirilerek “bakadurmak” fiili elde edilmiştir. Fiilde “bakmaya devam edin” anlamı vardır.
» Koltuğun üzerinde uyuyakalmış.
» Bu gelenek nesilden nesile süregelmiş.
> Sürerlik fiilinin olumsuz biçimi yoktur.

Yaklaşma Fiili
Bir fiile “eyaz(mak)” yardımcı fiili getirilerek yapılır. Fiile “hemen hemen, az kalsın” anlamı katar. Fiilin gerçekleşmesine çok yaklaşıldığı anlamı taşıdığı için buna “yaklaşma fiili” adı verilmiştir.

Örnekler:
» Bir genç havuzda boğulayazdı.
cümlesinde “boğulayazmak” sözcüğü yaklaşma birleşik fiilidir. “Boğulmak” ana fiiline “ayazmak” getirilerek oluşturulmuştur. Fiilde “az kalsın boğuluyordu, boğulmaya çok yaklaştı” anlamı vardır.
» Kardeşim yolda yürürken düşeyazdı.
> Yaklaşma fiilinin olumsuz biçimi yoktur.

Deyimleşmiş (Anlamca Kaynaşmış) Birleşik Fiiller
En az iki sözcüğün genelde gerçek anlamından uzaklaşarak kaynaşmasıyla oluşan fiillerdir. Deyimler anlamca kaynaşmış birleşik fiiller grubuna girer.

Örnekler:
» Odunların depoya taşınmadığını görünce küplere bindi.
cümlesinde “küplere binmek” sözünde “küp” sözcüğü ile “binmek” fiili anlamca kaynaşıp kalıplaşmıştır. Bu sözcükler gerçek anlamından uzaklaşıp mecazlaşarak bir deyim oluşturmuştur. Dolayısıyla “küplere binmek” sözü deyimleşmiş (anlamca kaynaşmış) birleşik fiildir.
» Onun söylediklerine artık kulak asmıyorum.
» Masanın üzerindeki gazetelere göz gezdirdi.
» Bunları söylemeye dilim varmıyor.

• • • Oluşumlarına Göre Birleşik Sözcükler

Anlam Kayması Yoluyla Oluşanlar:
Bu yolla oluşan bileşik sözcüklerde üç farklı durum söz konusudur:

a) Tüm bileşenlerinin gerçek anlamından uzaklaştığı bileşik sözcükler:

Örnekler:
balıksırtı(desen), tavukgöğsü(tatlı), yavruağzı(renk), aslanağzı(çiçek)
> Bu sözcükler, kendilerini oluşturan sözcüklerin karşıladığı kavramlardan ayrı, yepyeni bir kavramı karşılamaktadır; bileşen sözcüklerin kendi gerçek anlamları ile oluşturdukları bileşik sözcüğün anlamı arasında bire bir ilgi kurulamaz.
Örneğin, “aslanağzı” bileşik sözcüğünü ele alacak olursak; aslan bir hayvan adı, ağzı da bir organ adıdır. Bu iki sözcüğün oluşturduğu aslanağzı ise bir çiçek adıdır ve bu sözcüğün aslanla ya da ağızla bir ilgisi yoktur. Ancak bu iki sözcük birlikte düşünüldüğünde aslanağzı sözcüğü; aslanın ağzını anımsatması itibariyle (benzetmeden yola çıkarak) normalde birbiriyle ilgisi olmayan bu iki sözcüğün birleştirilmesiyle oluşturulmuştur.

b) Birinci sözcüğün gerçek anlamından uzaktaştığı bileşik sözcükler:

Örnekler:
adamotu, başköşe, sigaraböreği, kuşüzümü, tozpembe
c) İkinci sözcüğün gerçek anlamından uzaktaştığı bileşik sözcükler:

Örnekler:
gökyüzü, aşçıbaşı, giyimevi, rüzgargülü, gökkuşağı

3.2.2. Ses Değişimi Yoluyla Oluşanlar:
Birleşik sözcüğü oluşturan sözcüklerden, birincisinin son sesinde ve ikincisinin ilk sesinde ses düşmesi, hece düşmesi oluşması veya bu iki sözcük arasında kaynaşma meydana gelmesi sonucunda oluşur.

Örnek(ler)
kahve + altı > kahvaltı
cuma + ertesi > cumartesi
ne + ise > neyse
bu + ile > böyle
pek + iyi > peki
ne + için > niçin

Tür Değişimi Yoluyla Oluşanlar:
Bileşen öğeler, bileşik sözcük durumuna geldiklerinde hangi sözcük türünden olurlarsa olsunlar, isim soylu sözcüğe dönüşürler.

Örnekler:
kaptı + kaçtı > kaptıkaçtı
eylem eylem ad
gece + kondu > gecekondu
belirteç eylem ad

Sevgili öğrencilerim; Yapı Bakımından Sözcükler Konu Anlatımına ait onlarca soru içeren testlerimiz Türkçeci Mobil Uygulamasında. Mobil Uygulaması hakkında detaylı bilgiye buradan ulaşabilirsiniz.