Fiilden Fiil Yapım Ekleri: Fiillerin Süper Güçleri ve Anlam Değiştirme Sanatı

Merhaba Gençler, Bugün Fiilleri Dönüştürüyoruz!

Türkçe dersinin en keyifli, ama bazen en kafa karıştırıcı konularından birine, yani fiilden fiil yapım eklerine hoş geldiniz. Bu ekler, fiillere adeta bir süper güç katarak, eylemin kim tarafından yapıldığını, nasıl yapıldığını veya kaç kişiyle yapıldığını kökten değiştirir.

Fiilden fiil yapım ekleri, var olan bir fiil kök veya gövdesine eklenerek o fiilin anlamını veya çatısını (özne-nesne ilişkisini) tamamen değiştiren, böylece ortaya bambaşka bir fiil çıkaran eklerdir. Bu ekler sayesinde bir eylemi ‘kendi kendine’ yapmaktan, ‘başkasına yaptırmaya’ ya da ‘birlikte yapmaya’ dönüştürebiliriz. Temelde dört büyük aileden oluşurlar: Edilgen, Ettirgen, İşteş ve Dönüşlü fiil yapım ekleri.

Fiil Yapım Ekleri Neden Hayat Kurtarır?

Şimdi şöyle düşünelim: Bir kelimeye eklenen her yapım eki, o kelime için yeni bir kimlik demektir. Fiilden fiil yapım ekleri de fiillerin görevini değiştirir. Neden mi önemli?

• Kısa ve Öz Konuşmak İçin: Uzun uzun “kapıyı başkasına açtırdım” demek yerine, tek kelimeyle “açtırdım” deriz. Dilimizi zenginleştirir.
• Anlam Kaymasını Engellemek İçin: Eylemin kim tarafından yapıldığını netleştirir. Eğer bu ekler olmasaydı, “Kedi sütü içti” ile “Süt içildi” arasındaki farkı kuramazdık.
• Çatı Sorularını Çözmek İçin: Lise ve üniversite sınavlarında karşımıza çıkan fiil çatısı konusunun temelini bu ekler oluşturur. Bu ekleri tanırsak, çatı konusunu da cebimize koyarız.

Türkçenin Dört Büyük Yapımcı Ailesi

Fiilden fiil yapım ekleri, fiilin çatısını (özne ve nesne arasındaki ilişkiyi) değiştirerek yeni bir fiil üretir. Gelin bu dört aileyi tek tek inceleyelim. Unutmayın, bu ekler fiilin köküne gelir ve fiili yine fiil yapar!

Edilgenlik Eki: Eylemi Yapan Gizli Kalsın (-l, -n)

Edilgen (Pasif) fiiller, eylemi yapanın (gerçek öznenin) belli olmadığı veya önemli olmadığı durumlarda kullanılır. Eylemin bizzat nesne üzerinde gerçekleştiği vurgulanır.

Sihirli Eki: Genellikle -l veya -n ekleridir.

Püf Noktası: Edilgen çatılı fiillerde, eylemi yapan belli değildir. Cümlede “sözde özne” bulunur. Sözde özne, aslında eylemden etkilenen nesnedir.

Örneklerle Görelim:

• Etken Fiil: Sınıfı *temizle*-diler. (Kim? Onlar)
• Edilgen Fiil: Sınıf *temizle-n*-di. (Kim tarafından? Belli değil.)
• Etken Fiil: Kapıyı *aç*-tı. (Kim? O)
• Edilgen Fiil: Kapı *aç-ıl*-dı. (Kim tarafından? Belli değil.)

Edilgen fiiller, özellikle haber bültenlerinde ve resmi yazışmalarda çok sık kullanılır. Çünkü kimin yaptığından çok, eylemin kendisi önemlidir.

Ettirgenlik Eki: Başkasına Yaptırma Gücü (-t, -r, -dir)

Ettirgen (Kauzatif) fiiller, bir eylemi başkasına yaptırma anlamı katar. Yani, özne eylemi kendisi yapmaz, bir başkasına yaptırır. Bu ekler, fiilin geçişlilik derecesini artırır.

Sihirli Ekleri: -t, -r, -dir / -tır / -dur (ve bunların ünlü-ünsüz uyumuna göre değişen çeşitleri).

Püf Noktası: Ettirgen fiiller, zaten geçişli (nesne alabilen) bir fiile gelir ve onu *daha da* geçişli yapar. Yani fiilin nesne sayısı artar. (Örn: *oku-* geçişli, *oku-t-* ettirgen ve geçişli).

Örneklerle Görelim:

• Basit Fiil: Yemek *piş*-ti. (Geçişsiz)
• Ettirgen Fiil: Yemeği *piş-ir*-di. (Geçişli)
• Basit Fiil: Kitabı *oku*-du. (Geçişli)
• Ettirgen Fiil: Kitabı kardeşine *oku-t*-tu. (İki nesneli hale geldi!)

Eğer bir fiil zaten geçişliyse ve bu ekleri alıyorsa, kesinlikle ettirgendir. Eğer geçişsiz bir fiil bu eklerle geçişli hale geliyorsa, buna genellikle geçişli yapma eki denir, ancak yapıları aynıdır.

İşteşlik Eki: Ya Birlikte Ya Karşılıklı (-ş)

İşteş (Resiprokal/Kooperatif) fiiller, eylemin birden fazla özne tarafından ya karşılıklı olarak ya da birlikte (ortaklaşa) yapıldığını bildirir.

Sihirli Eki: Tek bir ekimiz var: -ş (veya ünlü uyumuna göre -ış, -eş, -uş, -üş).

Püf Noktası: İşteş fiillerde özne her zaman çoğuldur veya eylem birden fazla kişi arasında gerçekleşir. Tek başına işteşlik olmaz!

İki Tür İşteşlik:

1. Karşılıklı Yapma: Eylemin birden fazla özne arasında birbirine yönelik yapılması. (Örn: *gör-üş-mek*, *selam-laş-mak*, *döv-üş-mek*).
2. Birlikte Yapma: Eylemin özneler tarafından aynı anda, topluca yapılması. (Örn: *uç-uş-mak*, *kaç-ış-mak*, *gül-üş-mek*).

Örneklerle Görelim:

• Basit Fiil: Çocuklar *koş*-du.
• İşteş Fiil (Birlikte): Çocuklar bahçede *koş-uş*-tu.
• Basit Fiil: İki arkadaş *yaz*-dı.
• İşteş Fiil (Karşılıklı): İki arkadaş mektup *yaz-ış*-tı.

Dönüşlülük Eki: Eylem Öznenin Kendisine Döner (-n, -l)

Dönüşlü (Refleksif) fiillerde, eylemi yapan özne ile eylemden etkilenen nesne aynı kişidir. Yani özne, eylemi *kendi kendine* yapar ve sonuç yine kendisine döner.

Sihirli Ekleri: Edilgenlik ekleriyle ortak kullandığı ekler vardır: -n veya -l.

Püf Noktası (Edilgenlikten Farkı): Dönüşlü fiillerde, eylemi yapan (gerçek özne) bellidir ve cümlede mutlaka bulunur. Eylemden etkilenen de odur. Edilgen fiilde ise özne ya yoktur ya da “tarafından” ifadesiyle gizlenir.

Pratik Test: Eğer fiilin başına “kendi kendine” ifadesini getirebiliyorsanız ve cümle mantıklıysa, fiil dönüşlüdür.

Örneklerle Görelim:

• Dönüşlü: Çocuk aynada *tara-n*-dı. (Kendi kendini taradı.)
• Dönüşlü: Annem bayram için *süsle-n*-di. (Kendi kendini süsledi.)
• Edilgen Karşılaştırması: Masa *sil-in*-di. (Kim sildi? Belli değil. Edilgen.)
• Dönüşlü: Genç kız kapıya *daya-n*-dı. (Kendi kendine dayandı. Dönüşlü.)

Özet Tablo: Dört Yapımcı Ailenin Karşılaştırması

Bu dört yapım ekini karıştırmamak için işte size pratik bir özet tablosu. Bu tabloyu defterinizin en önemli yerine yazın!

Eklerin Sinsi Tuzakları ve Çözüm Yolları

Türkçede bazı ekler birden fazla görev üstlenir ve bu durum kafa karıştırabilir. Özellikle -n ve -l ekleri, hem edilgen hem de dönüşlü fiil yapabilir. Peki, bunları nasıl ayıracağız?

Tuzak 1: Edilgen mi, Dönüşlü mü?

İkisi de aynı ekleri alabilir, ama aradaki fark öznenin varlığıdır:

• Edilgen: Eylemi yapan kimse yok (ya da bilinmiyor). Cümlede nesne, özne yerine geçer. (Örn: Cam kırıldı. – Kim kırdı? Bilmiyoruz.)
• Dönüşlü: Eylemi yapan kişi bellidir ve eylemden etkilenen de odur. (Örn: Ali kırıldı. – Ali, bu duruma kendi kendine üzüldü/bozuldu.)

Unutmayın, dönüşlü fiillerde eylemden etkilenen kişi, cümlenin başındaki öznedir. Edilgen fiillerde ise eylem başkasınca yapılmıştır.

Tuzak 2: Fiilden Fiil mi, Yoksa Fiilden İsim mi?

Yapım eklerini incelerken her zaman ekten önceki ve sonraki kelime türüne bakmalıyız. Örneğin, “-mak” eki fiil köküne gelir ama onu fiil yapmaz, isim yapar (mastar). Oysa bizim konumuz, fiili alıp yine fiil yapan eklerdi. (Örn: *gör-* (fiil) + *-üş* (fiilden fiil eki) = *görüş-* (yeni fiil). *Gör-* (fiil) + *-mek* (isim fiil eki) = *Görmek* (isim)).

Bu konuyu tam anlamıyla halletmek için bol bol okuma yapın ve gördüğünüz her fiile “Acaba bu fiil, hangi ekle türemiş?” sorusunu sorun. Dil bilgisi, pratik yaptıkça oturan bir kas gibidir. Biz bu konuyu hallettik! Şimdi sıra sizde.