Fiil Çeşitleri: İş (Kılış) Fiilleri Konusu | En Kolay Yoldan Ayırt Etme Rehberi
İş (Kılış) Fiilleri Nedir? Pratik Tanım ve “Onu” Testi
Merhaba gençler! Bugün fiil çeşitlerinin en hareketlisiyle, yani İş (Kılış) Fiilleriyle tanışıyoruz. Bu fiiller, cümlede yapılan eylemin doğrudan bir nesneyi, bir şeyi etkilediği fiillerdir. Eylem sonucunda bir nesne üzerinde değişiklik veya hareket meydana gelir. İş fiillerini bulmanın sihirli yolu ise fiilin başına zihnimizden “onu” kelimesini getirmektir. Eğer fiil bu kelimeyle anlamlı oluyorsa, o kesinlikle bir iş fiilidir!
İş (Kılış) fiilleri, öznenin gerçekleştirdiği eylemden bir nesnenin etkilendiğini anlatan, geçişli fiil grubunun temelini oluşturan eylemlerdir. Bu fiillerde eylemi yapan kişi (özne) bellidir ve eylem bir nesne (belirtili veya belirtisiz nesne) üzerinde gerçekleşir. Örneğin, okumak, taşımak, kırmak, yıkamak gibi fiiller, mutlaka bir nesneye ihtiyaç duyar.
İş Fiillerini Diğer Fiil Çeşitlerinden Nasıl Ayırırız?
Türkçede fiilleri anlamlarına göre üç ana gruba ayırıyoruz: İş (Kılış), Durum ve Oluş. Bir fiilin iş fiili olup olmadığını anlamak için diğer ikisinin ne anlattığını bilmek, işimizi çok kolaylaştırır. Hadi gel, bu üç çeşidi birer dedektif gibi inceleyelim.
1. İş (Kılış) Fiilleri (Ne Yaptın?):
- Özellik: Eylem, bir nesneye aktarılır.
- Test: Başına “onu” kelimesi getirilebilir.
- Örnekler: Onu sevmek, onu yazmak, onu görmek, onu dinlemek.
- Cümle: Çocuk, duvarı boyadı. (Neyi boyadı? Duvarı.)
2. Durum Fiilleri (Ne Haldesin?):
- Özellik: Eylem, bir nesneye aktarılmaz. Öznenin anlık halini veya süreklilik gösteren bir durumunu anlatır.
- Test: Başına “onu” kelimesi getirilemez.
- Örnekler: Onu uyumak (anlamsız), onu oturmak (anlamsız), onu gülmek (anlamsız).
- Cümle: Dedem, koltukta uyuyor. (Eylem sadece dedeyi ilgilendirir, nesne etkilenmez.)
3. Oluş Fiilleri (Nasıl Değiştin?):
- Özellik: Eylem, öznenin iradesi dışında, zamanla gerçekleşen bir değişimi veya gelişimi anlatır. Genellikle doğal süreçleri ifade eder.
- Test: Başına “onu” kelimesi getirilemez.
- Örnekler: Onu uzamak, onu sararmak, onu yaşlanmak, onu çürümek.
- Cümle: Saçları kısa sürede ağarmış. (Kendi isteği dışında, zamanla olan bir değişim.)
Farkları Kafanda Netleştir: İş, Durum ve Oluş Fiilleri Karşılaştırması
Bu üç fiil çeşidini bir tabloda görmek, konuyu anında çözmeni sağlayacak. Bu tabloyu defterinin en önemli köşesine not al!
| Fiil Çeşidi | Temel Soru | “Onu” Testi | Örnek (Sadece Fiil Kökü) |
|---|---|---|---|
| İş (Kılış) | Neyi/Kimi etkiliyor? | ✔ Geçerli (Anlamlı) | Silmek, Açmak, Satmak, İzlemek |
| Durum | Öznenin Hali Ne? | ✖ Geçersiz (Anlamsız) | Uyumak, Koşmak, Durmak, Susmak |
| Oluş | Özne Nasıl Değişiyor? | ✖ Geçersiz (Anlamsız) | Büyümek, Paslanmak, Morarmak, Kızarmak |
İş Fiillerinin Yapısal Özellikleri ve Çekimi
İş fiillerini bulmayı hallettik. Peki, bu fiiller cümlede nasıl kullanılır ve hangi ekleri alır? Tıpkı diğer fiiller gibi İş fiilleri de zaman (kip) ve kişi (şahıs) ekleri alarak çekimlenirler. Burada önemli olan, hangi zamanda çekimlenirse çekimlensin, fiilin nesne alabilme özelliğini kaybetmemesidir.
İş Fiillerinde Zaman (Haber Kipleri)
Haber kipleri, eylemin ne zaman yapıldığını bildirir. İş fiilleri tüm zamanlarda çekimlenebilir ve nesne alabilirler.
- Görülen Geçmiş Zaman (-dı, -di): Öğrenci, tüm ödevlerini bitirdi. (Neyi bitirdi? Ödevlerini.)
- Duyulan Geçmiş Zaman (-mış, -miş): Annem, masayı çoktan kurmuş. (Neyi kurmuş? Masayı.)
- Şimdiki Zaman (-yor): Kardeşim, televizyonda belgesel izliyor. (Neyi izliyor? Belgeseli.)
- Gelecek Zaman (-acak, -ecek): Yarın yeni bir defter alacağım. (Neyi alacağım? Defteri.)
- Geniş Zaman (-r, -ar, -er): O her sabah mutlaka kitap okur. (Neyi okur? Kitabı.)
İş Fiillerinde Dilek (Tasarlama) Kipleri
Dilek kipleri ise eylemin yapılması gerektiğini, bir isteği, şartı veya emri bildirir. İş fiilleri bu kiplerde de nesne alabilme özelliğini korur.
- Gereklilik Kipi (-malı, -meli): Bu sorunun cevabını hemen bulmalısın. (Neyi bulmalısın? Cevabını.)
- Şart Kipi (-sa, -se): Bana yardım etsen, işimiz erken biter. (Neyi etsen? Yardım.)
- İstek Kipi (-a, -e): Birlikte güzel bir şiir yazalım. (Neyi yazalım? Şiir.)
- Emir Kipi (Ek Yok): Pencereyi hemen kapat! (Neyi kapat? Pencereyi.)
Olumlu, Olumsuz ve Soru Çekimleri
İş fiillerini olumlu, olumsuz ve soru biçimlerinde kullanırken de “onu” testinin çalıştığını unutmayalım. Olumsuzluk eki (-ma, -me) ve soru edatı (mı, mi, mu, mü) fiilin anlamını değiştirse de, fiilin türünü değiştirmez.
Örnek Fiil: Sevmek (Onu sevmek)
- Olumlu: Onu çok sevdim.
- Olumsuz: Onu hiç sevmedim.
- Soru: Onu gerçekten sevdin mi?
- Olumsuz Soru: Onu neden sevmedin mi?
Gördüğünüz gibi, hangi çekim biçimini kullanırsak kullanalım, fiilimiz hala bir nesneyi (onu) kabul edebiliyor. Bu da demektir ki, İş fiilleri çekimlenirken kimliğini kaybetmez.
Öğrenci Notu: Neden “Kılış” Diyoruz?
Peki, bu fiillere neden hem “İş” hem de “Kılış” diyoruz? İş kelimesi, bir eylemi, bir faaliyeti çağrıştırır. Kılış kelimesi ise eski Türkçede “yapmak, icra etmek” anlamına gelir. Yani, bu fiiller öznenin bizzat yapıp, bir nesne üzerinde “icra ettiği” eylemleri ifade eder. Bu yüzden ikisi de aynı anlamda kullanılır. Sınavlarda ikisini de görürsen şaşırma, ikisi de aynı kapıya çıkar!
Unutmayın sevgili gençler, Türkçe dersi ezberlemekten çok, mantığı anlamayı gerektirir. İş fiillerinin mantığı da çok basit: Eylem bir şeye etki ediyor mu, etmiyor mu? Eğer ediyorsa, “onu” testi çalışıyorsa, cevabın İş Fiilidir!
