Fiil Çatılarının En Sosyal Üyesi: İşteş Fiiller ve O Sihirli “-İŞ” Eki
Merhaba gençler, bugün fiil çatılarının en sosyal ve en eğlenceli üyesini, İşteş Fiilleri masaya yatırıyoruz!
İşteş fiiller, bir eylemin özne tarafından tek başına değil, birden fazla kişi veya varlık tarafından yapıldığını belirten fiil çatısıdır. Bu eylem ya özneler arasında karşılıklı olarak gerçekleşir ya da özneler tarafından toplu halde, birlikte yapılır. İşteşlik, fiil kök veya gövdesine gelen ‘-ış, -iş, -uş, -üş’ ekleriyle kurulur ve fiile sosyal bir anlam katar.
İşteşlik Nedir? İşteş Fiillerin Kimlik Kartı
Türkçede bazı eylemler vardır ki, onları tek başınıza yapamazsınız. Mesela, tek başınıza “tartışamazsınız” ya da “selamlaşamazsınız.” İşte işteş fiiller tam da bu noktada devreye giriyor: Eylemin yapılabilmesi için en az iki kişiye ihtiyacımız var!
İşteş fiilleri, fiil çatılarının “takım oyuncusu” olarak düşünebiliriz. Bu fiiller, eylemin bir ekip işi olduğunu, bir etkileşim içerdiğini veya kalabalık bir ortamda gerçekleştiğini gösterir.
İşteş Olmanın Olmazsa Olmaz Şartları
Bir fiilin işteş sayılabilmesi için üç temel şartı sağlaması gerekir. Bu üç kuralı aklımıza not edelim:
- Sihirli Ek: Fiil kök veya gövdesine mutlaka ‘-ış, -iş, -uş, -üş’ eklerinden biri gelmelidir. (Dikkat: Bazı fiiller bu eki almadan da işteş anlam taşır, onlara sonra bakacağız.)
- Çoğul Özne: Eylemi yapan özne tekil olamaz. Ya özne çoğul olmalıdır (Örn: Öğrenciler) ya da cümlede eylemi yapan birden fazla kişi açıkça belirtilmelidir (Örn: Ben ve sen).
- Anlam: Eylem, ya karşılıklı bir etkileşim (diyalog, rekabet) ya da birlikte, toplu halde yapılma anlamı taşımalıdır.
Örnekleyelim: “Gülmek” eylemi tek başına yapılır. Ama “-üş” ekini eklediğimizde, “Gülüşmek” olur. Artık herkes aynı anda gülüyor, yani eylem birlikte yapılıyor!
İşteşlik Türleri: Eylem Nasıl Yapılıyor?
İşteş fiilleri incelerken, eylemin yapılma biçimine göre iki ana kola ayırıyoruz. Bu ayrım, testlerde en çok sorulan kısımdır. Gelin, bu iki türü hikayeleriyle birlikte öğrenelim.
1. Karşılıklı İşteşlik (Ping-Pong Oyunu)
Bu tür işteşlikte, eylem tıpkı bir masa tenisi maçı gibi, özneler arasında iki yönlü olarak gidip gelir. Eğer ben sana bir eylem yapıyorsam, sen de aynı anda bana aynı eylemi yapıyorsun demektir.
Karşılıklı işteşlik genellikle iletişim, çatışma, rekabet veya uzlaşma gibi durumları anlatır.
Karşılıklı İşteşlik Örnekleri:
- Tartışmak: (Benim seninle, senin benimle) İki arkadaş, maçın sonucunu hararetle tartıştı.
- Selamlaşmak: (Ona selam verdim, o da bana) Sabah karşılaştığımızda neşeyle selamlaştık.
- Yazışmak: (Mektup gönderdim, o da bana gönderdi) Uzun yıllar boyunca mektuplarla yazıştılar.
- Görüşmek: (Randevulaşma, konuşma) Müdürle yarın öğleden sonra görüşeceğim.
2. Birlikte İşteşlik (Koro Hâlinde Eylem)
Birlikte işteşlikte ise karşılıklı bir etkileşim yoktur. Eylem, birden fazla özne tarafından aynı anda, toplu halde yapılır. Herkes aynı notayı aynı anda söyler gibi, eylem bir koro gibi icra edilir.
Bu tür fiiller genellikle hareket, ses çıkarma veya karmaşa içeren eylemleri ifade eder. Özneler çoğunlukla insanlar olabileceği gibi, doğadaki varlıklar da olabilir.
Birlikte İşteşlik Örnekleri:
- Uçuşmak: (Tüm yapraklar aynı anda) Sonbahar rüzgârında sarı yapraklar havada uçuşuyordu.
- Kaçışmak: (Herkes aynı anda uzaklaşmak) Zil çalınca öğrenciler bahçeye kaçıştı.
- Bağrışmak: (Hepsi aynı anda bağırmak) Gol olunca tüm taraftarlar sevinçle bağrıştı.
- Gülüşmek: (Hepsi aynı anda gülmek) Öğretmenin esprisine sınıftaki herkes gülüştü.
İşteşlik Tuzakları: Her “-İŞ” Eki İşteş midir?
Türkçe, bazen bizi şaşırtmayı sever. Bir fiilde ‘-iş’ ekini görmek, onun kesinlikle işteş olduğu anlamına gelmez. İşte bu tuzakları aşmak için dikkat etmemiz gereken iki önemli nokta var:
A. Kökten İşteş Fiiller (Doğuştan Sosyal Olanlar)
Bazı fiiller, işteşlik ekini (yani -ış, -iş) almadan da yapısı gereği karşılıklı veya birlikte yapılma anlamı taşır. Bunlara “Kökten İşteş Fiiller” diyoruz. Yani bu fiillerin kökü zaten işteşlik anlamını içerir ve ek almamışlardır.
- Güreşmek: Bu fiilin kökü “güreş”tir (isim kökü), fiil kökü değildir. Eylem zaten karşılıklı yapılmak zorundadır.
- Savaşmak: Savaşmak eylemi de tek başına yapılamaz, mutlaka karşılıklı bir eylem gerektirir. Ancak fiilin kökünde yapım eki olarak bir -iş eki yoktur.
- Barışmak: Barışmak eylemi de iki tarafı gerektirir.
Püf Noktası: Eğer fiilin kökünü ayırıp, o kökü tek başına kullanmaya çalıştığınızda anlam bozuluyorsa (Güreşmek > Güreş), o fiil büyük ihtimalle kökten işteştir ve onu yapım eki almış işteş fiillerden ayırmamız gerekir.
B. İşteşlik Anlamı Taşımayan ‘-İŞ’ Ekleri
Bazı fiiller ise -ış eki almasına rağmen, işteşlik anlamı taşımaz. Ya da fiil, başka bir çatıya girmiştir (edilgen, ettirgen gibi). Bu fiiller, genellikle eylemin kendiliğinden veya bir başkası tarafından yapılmasını anlatır:
- Dolaşmak: “Sokaklarda saatlerce dolaştım.” (Eylemi tek başıma yaptım, karşılıklı veya birlikte yapma zorunluluğu yok.)
- Uğraşmak: “Ödevimle bütün gece uğraştım.” (Tek başına yapılan bir eylem.)
- Gelişmek: “Bitkiler hızla gelişti.” (Eylem kendiliğinden oluyor.)
Unutmayın: Bir fiile -iş eki geldiğinde, mutlaka “Karşılıklı” ya da “Birlikte” anlamlarından birini katmak zorundadır. Bu anlamı katmıyorsa, işteş fiil değildir!
Karşılaştırma Tablosu: Karşılıklı mı, Birlikte mi?
Hadi, işteşlik türlerinin en can alıcı farklarını bir tabloda toplayalım. Bu tabloyu defterinize mutlaka çizin!
| Özellik | Karşılıklı İşteşlik | Birlikte İşteşlik |
|---|---|---|
| Eylemin Yönü | İki yönlü, etkileşimli (A yapıyor, B karşılık veriyor). | Tek yönlü, ortaklaşa (Herkes aynı anda aynı şeyi yapıyor). |
| Temel Anlam | İletişim, diyalog, rekabet, çatışma, uzlaşma. | Topluluk, hız, karmaşa, toplu ses, hareket. |
| Özne Örnekleri | İki kişi, iki grup, iki ülke. | Kalabalık bir grup, hayvan sürüsü, cansız varlıklar (yapraklar). |
| Örnek Fiiller | Dövüşmek, mektuplaşmak, kapışmak, öpüşmek. | Üşüşmek, kaçışmak, kaynaşmak, bekleşmek. |
Hadi Pratik Yapalım! İşteş Fiil Avı
Şimdi sıra geldi öğrendiklerimizi uygulamaya. Aşağıdaki cümlelerdeki fiilleri inceleyelim ve işteş olup olmadıklarına, işteş iseler hangi tür olduklarına karar verelim. Unutmayın, sadece eke bakmak yetmez, anlama da bakacağız.
- Kuşlar, telgraf tellerinin üstüne hızla üşüştü.
Analiz: Üşüşmek. Kök ‘üşmek’ değil, ‘üşüşmek’ burada toplu halde toplanma anlamı katmış. Eylem birlikte yapılıyor. Sonuç: Birlikte İşteşlik.
- İki ülke, yıllar süren gerginlikten sonra nihayet barıştı.
Analiz: Barışmak. Eylem karşılıklı yapılıyor (ülkeler birbirleriyle). Ancak bu fiil kökten işteştir, yapım eki almamıştır. Sonuç: Kökten İşteş (Yine de işteşlik anlamı var).
- Çocuk, odasında sessizce kitap okuyordu.
Analiz: Okumak. Eylem tek başına yapılıyor. İşteşlik eki yok. Sonuç: İşteş değil (Etken fiil).
- Sınıfın en arkasındaki öğrenciler sürekli fısıldaşıyordu.
Analiz: Fısıldaşmak. Eylem, özneler arasında karşılıklı ve gizli bir iletişim şeklinde yapılıyor. Sonuç: Karşılıklı İşteşlik.
- Tüm kalabalık, gösterinin bitimiyle birlikte dağılmaya başladı.
Analiz: Başlamak. İşteşlik eki yok, eylem tek başına yapılıyor. Sonuç: İşteş değil (Etken fiil).
- Mahalledeki gençler, basketbol sahasında kıyasıya kapıştı.
Analiz: Kapışmak. Eylem, rekabet şeklinde, karşılıklı yapılıyor. Sonuç: Karşılıklı İşteşlik.
Toparlayalım ve Anahtarı Cebimize Koyalım
Sevgili gençler, işteş fiiller konusu görüldüğü gibi ne kadar sosyal, değil mi? Türkçenin güzelliği de buradan geliyor; eylemin sadece kimin yaptığı değil, nasıl yapıldığı da büyük önem taşıyor. İşteş fiillerde unutmamanız gereken tek şey: Eylem, ya karşılıklı bir diyalog ya da birlikte bir toplu hareket olmak zorunda!
Eğer bir fiil tek başına yapılabiliyorsa (yürümek, okumak), o işteş değildir. Eğer fiilde ‘-iş’ eki varsa ve bu eylem için mutlaka iki taraf gerekiyorsa (tartışmak), işteşlik çatısını bulmuşsunuz demektir.
Bol bol işteş fiil içeren cümleler kurarak ve günlük konuşmalarınızda bu fiilleri kullanarak konuyu pekiştirin. Unutmayın, Türkçe dersi sadece sınav için değil, hayatı daha iyi anlamak için de var. Bir sonraki derste, diğer fiil çatılarıyla görüşmek üzere, hepinize verimli çalışmalar!
