Yazım Kuralları Dedektifliği: Türkçenin Gizemli Kodlarını Çözüyoruz!

Merhaba gençler, bugün Türkçenin en kafa karıştırıcı ama en önemli konusunu, Yazım Kurallarını hallediyoruz!

Yazım kuralları, bir dildeki sözcüklerin ve cümlelerin standartlaştırılmış, herkes tarafından kabul edilmiş yazılış biçimleridir. Bu kurallar, yazılı iletişimde kafa karışıklığını önler, anlamı netleştirir ve okuyucunun metni kolayca anlamasını sağlar. Kısacası, yazım kuralları; mektuplarımızın, sınav kâğıtlarımızın ve sosyal medya paylaşımlarımızın ortak dilidir, Türkçenin düzenli ve temiz görünmesini sağlayan anahtardır.

Büyük Harf Kullanımının 5 Altın Kuralı

Büyük harfler, Türkçenin VIP kartları gibidir; her yerde kullanılmazlar ama kullanıldıkları yerde de hemen dikkat çekerler. Eğer bir kelimeye özel bir değer katmak, onu diğerlerinden ayırmak istiyorsak büyük harfe başvururuz. İşte en çok hata yaptığımız yerler:

1. Cümle Başları ve Özel İsimler

Her cümlenin ilk kelimesi büyük harfle başlar. Bu temel kuralı zaten biliyoruz. Ama özel isimler? Özel isimler; insanları, şehirleri, dağları, denizleri, kurumları, kitapları ve milletleri temsil eden tekil isimlerdir. Onlara her zaman saygı gösteririz:

• Kişi Adları ve Soyadları: Elif Hanım, Mustafa Kemal Atatürk.
• Yer Adları: Ankara (il), Kızılırmak (nehir), Ağrı Dağı (dağ).
• Milliyet ve Dil Adları: Türk, İngiliz, Türkçe, Almanca.
• Özel İsimden Türeyen Kelimeler: İzmirlilik, Avrupalılaşmak.

Önemli Not: Özel isimlere gelen çekim ekleri kesme işaretiyle ayrılır (İstanbul’a, Türkiye’nin), ancak yapım ekleri ayrılmaz (Türkçe, Ankaralı).

2. Tarihlerin Yazımı ve Kurum Adları

Belirli bir tarihi belirten ay ve gün adları büyük harfle başlar. Eğer tarih belirli değilse, küçük harf kullanırız.

• Belirli Tarih: 29 Ekim 1923 Salı günü (Ay ve gün adı büyük).
• Belirsiz Tarih: Gelecek yılın ekim ayında buluşuruz (Ay adı küçük).

Kurum, kuruluş, iş yeri adlarının her kelimesi büyük harfle başlar. Ancak bunlara gelen ekler kesme işaretiyle ayrılmaz. (Bu, en çok unutulan kuraldır!)

Doğru Kullanım: Türk Dil Kurumuna, Milli Eğitim Bakanlığına.

Birleşik Kelimeler: Ayır mı, Bitiştir mi? (Türkçenin En Büyük İkilemi)

Birleşik kelimeler, iki veya daha fazla kelimenin bir araya gelerek yeni bir anlam oluşturmasıdır. Bu kelimeleri bitişik mi yoksa ayrı mı yazacağımız, kelimelerin anlamlarını koruyup korumadığına bağlıdır. İşte sihirli anahtar:

3. Anlam Kaybı Varsa Bitişik Yaz!

Eğer birleşen kelimelerden herhangi biri veya her ikisi, kendi gerçek anlamını kaybedip yeni bir kavramı ifade ediyorsa, o kelimeyi bitişik yazıyoruz. Bu genellikle hayvan, bitki, hastalık adlarında ve renklerde görülür.

• Hayvan Adları: Danaburnu (bir böcek türü, ne dana ne de burun), Denizyılanı.
• Bitki Adları: Kuşburnu (ne kuş ne de burun), Aslanağzı (çiçek).
• Renkler: Vişneçürüğü, Narçiçeği.
• Somut Yer Adları: Boğazkesen, Akdeniz.

4. Anlam Korunuyorsa Ayrı Yaz!

Eğer kelimeler birleşirken kendi anlamlarını koruyorsa, yani kelimelerden biri bile gerçek anlamından uzaklaşmamışsa, ayrı yazılırlar.

• Yol ve Durum Bildirenler: Çevre yolu, Hava yolu, Deniz yolu.
• Somut Yer Bildirenler: Ağrı dağı, Tuz gölü, Su böreği, Kuru yemiş.
• Yardımcı Fiillerle Kurulanlar: Fark etmek, arz etmek, söz etmek (ünlü düşmesi veya türemesi yoksa).

Aşağıdaki tablo, birleşik kelimelerin yazımını netleştirmemiz için çok faydalı olacak. Bu tabloyu aklının bir köşesine yazmalısın!

5. Bağlaçların ve Eklerin Karmaşık Dünyası: Ki ve De

Türkçede yazım yanlışlarının %80’i bu iki küçük kelimeden kaynaklanır. ‘Ki’ ve ‘De’ bağlaçları ile ek olan ‘ki’ ve ‘de’yi karıştırmak, maalesef çok yaygın bir hatadır. Hadi bu karmaşayı çözelim!

Ki’nin Sırrı: “LER” Testi

Türkçede üç tür ‘ki’ vardır. En önemlisi, bağlaç olan ‘ki’nin (ayrı yazılan) ve ek olan ‘ki’nin (bitişik yazılan) farkıdır. Çok basit bir test var: Kelimeye “-ler” ekini getir!

• Ek Olan Ki (Bitişik): Aitlik bildirir, ismin yerini tutar. “-ler” ekini aldığında anlamlı olur.

  Örnek: Evdeki → Evdekiler (Anlamlı) → Bitişik yazılır.

• Bağlaç Olan Ki (Ayrı): İki cümleyi bağlar. “-ler” ekini aldığında anlamsız olur.

  Örnek: Oysa ki → Oysakiler (Anlamsız) → Ayrı yazılır.

Unutulmaz İstisnalar (SOMUT Kİ): Bazı bağlaçlar kalıplaşmıştır ve her zaman bitişik yazılır. Bunları aklında tut: Sanki, Oysaki, Meğerki, Umursanmaz (Halbuki), Ta ki, Ki (Belki), İllaki.

De’nin Sırrı: Çıkarma Testi

Türkçede iki tür ‘de’ vardır: Bağlaç olan ‘de/da’ (ayrı yazılır) ve hal eki olan ‘-de/-da’ (bitişik yazılır).

• Bağlaç Olan De/Da (Ayrı): Cümleden çıkardığında cümlenin anlamı bozulmaz, sadece daralır veya vurgu azalır. “Bile, dahi” anlamı katar. Hiçbir zaman “te/ta” olmaz!

  Örnek: Kitabı sen de okumalısın. (Sen okumalısın. – Anlam bozulmadı.) → Ayrı yazılır.

• Hal Eki Olan -De/-Da (Bitişik): Bulunma, kalma anlamı katar. Cümleden çıkarıldığında anlam tamamen bozulur. Ünsüz benzeşmesine (sertleşmeye) uyarak “-te/-ta” olabilir.

  Örnek: Kitaplar çantada kaldı. (Kitaplar çanta kaldı. – Anlam bozuldu.) → Bitişik yazılır.

6. Sayıların, Kısaltmaların ve Noktalama İşaretlerinin Yazımı

Sayıların Yazımı

Sayılar metin içinde genellikle yazıyla ifade edilir (üç gün, beş yıl). Ancak saat, para, ölçü ve istatistikî verilerde rakam kullanılır.

• Çek Senet ve Para İşlemleri: Sayılar bitişik yazılır ki araya başka bir sayı eklenemesin. (Yüzellibin)
• Üleştirme Sayıları: ASLA rakamla yazılmaz! (Yanlış: 2’şer, Doğru: İkişer)
• Sıra Sayıları: Rakamla yazılırsa ya nokta kullanılır ya da kesme işaretiyle ek ayrılır. (5. veya 5’inci)

Kısaltmaların Yazımı

Kuruluş, kitap, dergi ve yön adlarının kısaltmaları genellikle büyük harfle yapılır.

• Kurum Kısaltmaları: T.C. (Türkiye Cumhuriyeti) ve T. (Türkçe) hariç, araya nokta konmaz. (TDK, PTT)
• Eklere Dikkat: Kısaltmaya gelen ekler, kısaltmanın son harfinin okunuşuna göre getirilir, açılımına göre değil. (Yanlış: T.B.M.M.’nin, Doğru: TDK’nin, PTT’den.)

Noktalama İşaretleri: Nefes Alma Durakları

Noktalama işaretleri, yazının ritmini ve tonunu belirler. Onlar olmadan, okuyucu metni nerede durduracağını bilemez.

• Nokta (.): Tamamlanmış cümlelerin sonuna konur. Ayrıca tarih ve saatlerin arasına konur. (10.05.2023, 14.30)
• Virgül (,): Eş görevli kelimeleri ayırmak, sıralı cümleleri birbirinden ayırmak ve uzun cümlelerde özneyi vurgulamak için kullanılır. ASLA “ve, veya, ya da” bağlaçlarından önce veya sonra kullanılmaz.
• Üç Nokta (…): Bitmemiş cümlelerin, alıntıların veya söylenmek istenmeyen sözlerin yerine konur.
• Kesme İşareti (‘): Özel isimlere gelen çekim eklerini ayırmak ve kısaltmalara gelen ekleri ayırmak için kullanılır.

Unutmayın sevgili arkadaşlar, yazım kuralları sadece sınav için değil, hayatın her alanında kendimizi doğru ifade edebilmek için gereklidir. Bir mail, bir dilekçe veya bir makale yazarken kurallara uymak, ciddiyetinizi ve bilginizi gösterir. Bol bol okuyun, bol bol doğru örnek inceleyin!