Türkçenin Gizemli Kahramanları: Edilgen Fiiller ve Sözde Özne Konu Anlatımı
Merhaba gençler, fiil çatılarının en havalı, bazen de en kafa karıştırıcı üyesiyle tanışıyoruz: Edilgen Fiiller!
Edilgen fiiller, eylemi (işi) gerçekleştiren asıl kişinin (gerçek öznenin) cümlede ya hiç belirtilmediği ya da “tarafından” sözcüğüyle dolaylı olarak ifade edildiği fiillerdir. Bu yapıda, eylemden etkilenen varlık, cümlenin öznesi gibi davranır. Edilgen çatılı fiillerde, yüklem daima **-l-** veya **-n-** eklerinden birini alır ve eylemden etkilenen nesne, **sözde özne** görevini üstlenir.
Edilgen Fiil Nedir? Eylem Kimin Başına Geliyor?
Türkçede bir eylemin kimin tarafından yapıldığını gösteren fiil çatısı, fiilin o eyleme olan bakış açısını belirler. Eğer eylemi yapan kişi belliyse (Ben yaptım, sen yaptın), buna **Etken Çatı** diyoruz. Ama eylemi yapan kişi gizliyse veya önemli değilse, işte o zaman devreye Edilgen Çatı girer.
Edilgen fiiller, genellikle bir olayın veya durumun sonucunu anlatmak için kullanılır. Hayatımızdaki “olan biten” şeyleri anlatırken sıkça karşımıza çıkarlar. Mesela, “Duvar boyandı.” dediğimizde, duvarın kendi kendine boyanamayacağını biliriz. Birisi boyadı ama kim olduğu bizi ilgilendirmiyor. Duvar, eylemden etkilenen, yani edilgen olandır.
Edilgenlik Eki: -l- ve -n- Eki
Edilgen fiillerin en temel ve ayırt edici özelliği, fiil kök veya gövdesine eklenen özel eklerdir. Bu ekler, fiilin anlamını “yapılmak” veya “olunmak” yönünde değiştirir.
- -l- Eki: Eğer fiil kökümüz sessiz harfle bitiyorsa, genellikle bu eki kullanırız.
- Silmek (etken) → Silinlmek (edilgen) → Silindi.
- Hazırlamak (etken) → Hazırlanmak (edilgen) → Hazırlandı. (Burada ünsüzle biten fiillere -n- gelmesi de yaygındır.)
- Kırmak (etken) → Kırılmak (edilgen) → Kırıldı.
- -n- Eki: Eğer fiil kökümüz sesli harfle bitiyorsa, genellikle bu eki kullanırız.
- Aramak (etken) → Aranmak (edilgen) → Arandı.
- Yıkamak (etken) → Yıkanmak (edilgen) → Yıkandı.
Önemli Not: Bu ekler, fiili edilgen yapmanın yanı sıra, dönüşlü fiil yapımında da kullanılır. Bu yüzden edilgen fiil mi yoksa dönüşlü fiil mi olduğunu anlamak için mutlaka özneye ve cümlenin anlamına bakmalıyız. (Dönüşlü fiilde işi yapan da etkilenen de aynı kişidir, edilgende ise işi yapan belli değildir.)
Konunun En Can Alıcı Noktası: Sözde Özne (Pseudo Subject)
İşte geldik edilgen fiillerin en çok karıştırılan, ama bir o kadar da eğlenceli kısmına: Sözde Özne. Sözde Özne, bir cümlenin görünürdeki öznesidir; yani cümlenin yüklemine sorulan “Ne?” veya “Kim?” sorularına cevap verir. Ancak dikkat! Bu özne, eylemi yapan değil, eylemden etkilenen (işin yapıldığı) varlıktır.
Sözde özne, aslında etken çatılı bir cümlede nesne (belirtili veya belirtisiz) konumunda olan ögenin, edilgen çatıda özne makamına terfi etmesidir. Biz buna “Nesnenin Özne Olması” durumu da diyebiliriz.
Sözde Özne Nasıl Bulunur? (Pratik Test)
Bir cümlenin edilgen olup olmadığını ve sözde öznesini bulmak için şu adımları izleyin:
- Yüklemi bulun ve -l- veya -n- eki alıp almadığını kontrol edin.
- Yükleme “Kim tarafından?” sorusunu sorun. Eğer cevap alamıyorsanız (veya cevap belirsizse), büyük ihtimalle edilgendir.
- Yükleme “Ne?” veya “Kim?” sorusunu sorarak özneyi bulun.
- Bulduğunuz öznenin, yüklemdeki işi gerçekten yapıp yapamayacağını düşünün. Eğer yapamıyorsa, o bir **Sözde Özne**’dir.
Örneklerle Sözde Özne Avı:
- Etken Cümle: Annem (Gerçek Özne) → Bütün odayı → temizledi. (Temizleme işini Annem yaptı.)
- Edilgen Cümle: Bütün oda (Sözde Özne) → temizlendi. (Temizlenme işini oda kendi kendine yapamaz.)
- Etken Cümle: Öğrenciler (Gerçek Özne) → Sınav sonuçlarını → bekledi.
- Edilgen Cümle: Sınav sonuçları (Sözde Özne) → beklendi. (Beklenme işini sonuçlar yapamaz.)
Etken ve Edilgen Çatı Karşılaştırması
Bu konuyu tam olarak oturtmak için, iki çatının temel farklarını bir tabloda görelim. Bu tablo, sınavda doğru cevabı bulmanız için harika bir pusula olacak!
| Özellik | Etken Çatı (Aktif) | Edilgen Çatı (Pasif) |
|---|---|---|
| Yüklem Eki | Çatı eki almaz. | Mutlaka **-l-** veya **-n-** eki alır. |
| Özne Türü | Gerçek Özne (İşi yapan bellidir.) | Sözde Özne (İşi yapan belli değildir, işten etkilenen öznedir.) |
| Cümledeki Amaç | Eylemi yapan kişiyi vurgular. | Eylemin kendisini veya eylemden etkileneni vurgular. |
| Örnek Cümle | Müdür, toplantıyı başlattı. | Toplantı başlatıldı. |
Edilgen Fiillerin Günlük Hayatta ve Yazı Dilinde Kullanımı
Peki biz neden edilgen fiil kullanırız? Neden “Annem yemeği yaptı” demek yerine “Yemek yapıldı” deriz? Bunun birkaç nedeni var:
1. Yapan Kişi Bilinmiyorsa veya Önemsizse
Bazen eylemi kimin yaptığı gerçekten de önemli değildir. Önemli olan, eylemin kendisinin gerçekleşmiş olmasıdır.
- “Dün gece mahallede büyük bir kavga **çıktı**.” (Kim çıkardığı önemli değil, olay önemli.)
- “Bütün sular **kesildi**.” (Kim kestiği bilinmiyor.)
2. Resmiyet ve Nesnellik (Haber Dili)
Haber metinlerinde, bilimsel raporlarda veya resmi duyurularda, özneden kaçınılır ve nesnellik sağlanmaya çalışılır. Bu, cümlenin daha tarafsız görünmesini sağlar.
- “Yeni kanun, mecliste oy birliğiyle **kabul edildi**.”
- “Yaralılar, hemen en yakın hastaneye **taşındı**.”
3. Gizleme Amacı
Bazen de eylemi yapan kişi biliniyor olsa bile, sorumluluktan kaçınmak veya suçu gizlemek için edilgen çatı kullanılır. Bu, biraz da günlük hayattaki kaçamak dilidir.
- “Vazo **kırıldı**.” (Kim kırdı? Ben kırdım! Ama vazo kırıldı demek daha masum geliyor, değil mi?)
- “Sınav sonuçları **açıklanmadı**.” (Kim açıklamadı? Öğretmen veya idare. Ama sorumluluk gizleniyor.)
Sık Yapılan Hata: Dönüşlü Fiillerle Karıştırmak
Gençler, en büyük tuzak burada! Edilgen fiiller (-l, -n) ile Dönüşlü fiiller (-l, -n) aynı ekleri alır. Aralarındaki fark, öznenin işi yapıp yapmadığıdır:
Dönüşlü Fiil: Özne hem işi yapar hem de o işten etkilenir. (Özne bellidir ve gerçektir.)
- Ayşe (Gerçek Özne) → aynada uzun uzun **süsle**ndi. (Süsleme işini Ayşe yaptı, süslenen de Ayşe.)
Edilgen Fiil: Özne işi yapmaz, sadece işten etkilenir. (Özne sözdedir.)
- Sınıf (Sözde Özne) → bayram için **süsle**ndi. (Süsleme işini sınıf kendi kendine yapamaz.)
Gördüğünüz gibi, tek fark yükleme bakmak değil, cümlenin öznesine odaklanmak ve o öznenin o eylemi yapma yeteneğine sahip olup olmadığını sorgulamaktır. Türkçe, detaylarda gizli bir dildir!
Unutmayın, fiil çatısı konusu sadece bir dil bilgisi kuralı değil, aynı zamanda günlük hayatta kullandığımız dilin inceliklerini anlama sanatıdır. Bol bol örnek çözerek ve okuduğunuz her cümlede özne-yüklem ilişkisini sorgulayarak bu konuyu kolayca halledebilirsiniz. Başarılar dilerim!
