Fiiller (Eylemler): Cümlenin Süper Gücü! Anlam, Kip ve Yapı Çeşitleri

Fiil (Eylem) Nedir?

Merhaba gençler! Bugün cümlenin motoruna, yani her şeyi hareket ettiren güce odaklanıyoruz: Fiiller (Eylemler)!

Fiil, bir varlığın yaptığı işi, içinde bulunduğu durumu veya zamanla geçirdiği değişimi anlatan, sonuna ‘-mek, -mak’ mastar ekini getirebildiğimiz hareketli kelimelerdir. Fiiller, cümleye anlam, zaman ve kişi (kimin yaptığı) bilgisini katarak onu tamamlar. Bir fiil olmadan cümle eksik kalır; fiil, cümlenin olmazsa olmazıdır.

Hadi gelin, bu süper gücü üç ana başlıkta inceleyelim: Fiil ne iş yapıyor? Fiil ne zaman yapılıyor? Fiil kaç kelimeden oluşuyor?

1. Fiillerin Anlamlarına Göre Çeşitleri: Fiil Ne İş Yapar?

Bir fiil ya bir işi aktif olarak yapar, ya sabit bir durumda kalır ya da zamanla değişir. Bu üç çeşidi, fiilin nesneyle ilişkisine bakarak çok kolay ayırt edebiliriz.

1.1. Kılış (İş) Fiilleri: Nesneyle Dans Edenler

Kılış fiilleri, işi yapanın (öznenin) bilerek ve isteyerek yaptığı, bu sırada mutlaka bir nesneyi etkilediği eylemlerdir. Bunlara geçişli fiiller diyoruz çünkü eylem, özneyi geçip nesneye ulaşır.

• Pratik Kural: Fiilin başına hemen “Onu” kelimesini getirin. Eğer anlamlı oluyorsa, o bir kılış fiilidir.
• Örnekler:
  • Gör-mek (Onu görmek)
  • Oku-mak (Onu okumak)
  • Sev-mek (Onu sevmek)
• Cümle Örneği: Annem, masayı sildi. (Neyi sildi? Masayı. Nesne aldı.)

1.2. Durum Fiilleri: Sabit Kalanlar ve Tek Başına Duranlar

Durum fiilleri, öznenin anlık olarak içinde bulunduğu durumu anlatır. Özne bu durumu kendi isteğiyle yapar, ancak yaptığı işten başka bir nesne etkilenmez. Bu fiiller, kılış fiillerinin aksine, nesne alamazlar. Bu yüzden bunlara geçişsiz fiiller denir.

• Pratik Kural: Fiilin başına “Onu” kelimesini getirin. Eğer anlamsız oluyorsa ve eylem bir durum bildiriyorsa, bu durum fiilidir.
• Örnekler:
  • Uyu-mak (Onu uyumak – Anlamsız!)
  • Gül-mek (Onu gülmek – Anlamsız!)
  • Otur-mak (Onu oturmak – Anlamsız!)
• Cümle Örneği: Çocuk, koltukta oturuyor. (Neyi oturuyor? Cevap yok. Nesne almadı.)

1.3. Oluş Fiilleri: Zamanla Değişenler ve Kendiliğinden Olanlar

Oluş fiilleri, öznenin iradesi dışında, yani kendi isteğiyle yapmadığı, zamanla gerçekleşen değişimleri anlatan fiillerdir. Bunlar genellikle bir halden başka bir hale geçişi ifade eder. Durum fiilleri gibi nesne almazlar (geçişsizdirler).

• Pratik Kural: Bu eylemlerin gerçekleşmesi için bir süre geçmesi gerekir ve işi yapanın kontrolünde değildir.
• Örnekler:
  • Sarar-mak (Zamanla olur)
  • Büyü-mek (Zamanla olur)
  • Paslan-mak (Zamanla olur)
• Cümle Örneği: Kış gelince hava hızla karardı. (Bu, bizim isteğimiz dışında gerçekleşen bir süreçtir.)

Bu üç fiil çeşidini aşağıdaki tabloda bir kez daha netleştirelim. Bu tablo, sınavda hızlıca karar vermenize yardımcı olacak.

2. Fiillerin Çekimi: Kip ve Zamanın Hikayesi

Fiiller, yaptıkları işin ne zaman gerçekleştiğini (Zaman) ve hangi amaçla (istek, zorunluluk, emir) yapıldığını (Kip) bildirmek zorundadır. İşte buna fiil çekimi diyoruz.

2.1. Haber (Bildirme) Kipleri: Cümlenin Tarihçileri

Haber kipleri, eylemin kesin olarak ne zaman yapıldığını bildirir. Bunlara zaman kipleri de diyebiliriz. Bu kiplerle bir eylemin geçmişte mi, şimdi mi yoksa gelecekte mi yapıldığını öğreniriz.

• Görülen (Bilinen) Geçmiş Zaman (-dı, -di): Eylemi biz gördük, şahit olduk. (Örn: Dün akşam yemeği ben yaptım.)
• Duyulan (Öğrenilen) Geçmiş Zaman (-mış, -miş): Eylemi başkasından duyduk, sonradan öğrendik. (Örn: Meğerse sınav iptal olmuş!)
• Şimdiki Zaman (-yor, -makta): Eylem tam şu anda, konuşma anında yapılıyor. (Örn: Şu an notlarımı alıyorum.)
• Gelecek Zaman (-acak, -ecek): Eylem henüz yapılmadı, ileride yapılacak. (Örn: Yaz tatilinde köye gideceğiz.)
• Geniş Zaman (-r, -ar, -er): Eylem her zaman yapılır, alışkanlıkları ve genel gerçekleri anlatır. (Örn: Güneş her sabah doğudan doğar.)

2.2. Dilek (Tasarlama) Kipleri: Cümlenin Planlayıcıları

Dilek kipleri, eylemin ne zaman yapıldığından çok, o eylemin yapılma amacını, isteğini veya zorunluluğunu bildirir. Bunlarda kesin bir zaman anlamı yoktur.

• Gereklilik Kipi (-meli, -malı): İşin yapılması zorunludur veya kuvvetli bir ihtimaldir. (Örn: Konuyu iyice anlamalısın.)
• Şart (Koşul) Kipi (-se, -sa): İşin yapılması başka bir şarta bağlıdır. (Örn: Erken yatarsa, sabah dinç kalkar.)
• İstek Kipi (-e, -a): Bir dilek veya temenni bildirir. (Örn: Keşke biraz daha uyuyayım.)
• Emir Kipi (Ek Yok): Doğrudan yapılması istenen işi bildirir. (Örn: Hemen buraya gel! / Sessiz olun!)

2.3. Kişi Ekleri ve Çekimli Fiil

Bir fiil kökünün ya da gövdesinin üzerine önce kip (zaman/dilek) eki, ardından da işi kimin yaptığını gösteren kişi eki geldiğinde, o kelimeye çekimli fiil deriz. Çekimli fiil, tek başına bir cümle kurabilir.

Örnek: Oku-du-k. (Kök: Oku / Kip: -du / Kişi: -k (Biz))

Kişi Ekleri (İşi Kim Yaptı?)

Türkçede altı farklı kişi eki vardır:

• Ben: Geliyorum, Yaptım
• Sen: Geliyorsun, Yaptın
• O: Geliyor, Yaptı (3. tekil genellikle ek almaz)
• Biz: Geliyoruz, Yaptık
• Siz: Geliyorsunuz, Yaptınız
• Onlar: Geliyorlar, Yaptılar

Olumsuzluk Hali: İş Yapılmadı!

Eylemin yapılmadığını belirtmek için, fiil kök veya gövdesine ‘-ma / -me’ olumsuzluk eki getirilir. Bu ek, her zaman zaman eklerinden önce gelir.

Dikkatli Ol! Şimdiki zaman eki (-yor), kendinden önceki olumsuzluk ekini daraltır.
(Örn: Gel-me-yor yerine Gel-mi-yor olur.)

3. Fiillerin Yapısı: Fiil Nasıl İnşa Edildi?

Fiillerin yapıları, tıpkı isimler gibi, kaç kelimeden oluştuklarına ve ek alıp almadıklarına göre üç ana başlıkta incelenir. Bu, fiilin nasıl “inşa edildiğini” gösterir.

3.1. Basit Yapılı Fiiller (Tek Tuğlalı)

Sadece fiil kökünden oluşan ve hiçbir yapım eki almamış fiillerdir. Çekim ekleri (zaman, kişi) alabilirler ama bu onların yapısını değiştirmez. Basit, demek “ek almamış” demek değildir; “yapım eki almamış” demektir.

• Örnekler: Gel-di-ler, Gör-üyor-um, Koş-malı-sın. (Kökleri tek kelimedir.)

3.2. Türemiş Yapılı Fiiller (Ek Tuğlalı)

Fiil kök veya gövdesine yapım eki (anlamı değiştiren ek) getirilerek oluşturulan fiillerdir. Türemiş fiiller, isimden fiil veya fiilden fiil türetilebilir.

• İsimden Türeyenler: Göz (isim) + le = Gözle-mek
• Fiilden Türeyenler: Sil (fiil) + in = Silin-mek
• Cümle Örneği: Bu konuyu çok iyi anla-dık. (An’dan ‘anla’ türemiştir.)

3.3. Birleşik Yapılı Fiiller (Takım Çalışması)

Birden fazla kelimenin bir araya gelerek tek bir anlamı karşıladığı fiillerdir. Bunlar en karmaşık olanlardır ama kurallarını bilirseniz çok kolaydır.

a. Kurallı Birleşik Fiiller (Özel Birleşik Fiiller)

Bunlar belirli kurallarla ve kalıplarla oluşturulur. Daima bitişik yazılırlar ve fiile özel bir anlam katarlar. Dört çeşittir:

• Yeterlilik Fiili (-ebilmek): Yapabilme gücü, ihtimal. (Örn: Bu soruyu çözebilirim.)
• Tezlik Fiili (-ivermek): Çabukluk, hemen yapma. (Örn: Notları deftere yazıverdi.)
• Sürerlik Fiili (-ekalmak, -edurmak, -egelmek): İşin devam ettiğini bildirir. (Örn: Siz ders çalışadurun, ben gelirim.)
• Yaklaşma Fiili (-eyazmak): İşin olmasına çok az kalması. (Örn: Korkudan düşeyazdı.)

b. Yardımcı Fiillerle Kurulan Birleşik Fiiller

İsim soylu bir kelimeye yardımcı fiillerin (etmek, olmak, kılmak, eylemek, buyurmak) getirilmesiyle oluşur. Bunları tek başına değil, isimle birlikte düşünmeliyiz.

• Örnekler: Pişman olmak, Kayıt etmek, Namaz kılmak.
• Önemli Uyarı: İsim ve yardımcı fiil birleşirken eğer ses düşmesi (kayıp + olmak = kaybolmak) veya ses türemesi (zan + etmek = zannetmek) olursa, bitişik yazılır. Diğer durumlarda ayrı yazılır.

c. Anlamca Kaynaşmış Birleşik Fiiller (Deyimler)

Genellikle deyimler bu gruba girer. Kelimeler gerçek anlamlarından uzaklaşarak yeni, mecazlı bir anlam oluşturur. Çoğu ayrı yazılır.

• Örnekler: Küplere binmek (Çok sinirlenmek), Gözden düşmek (Değer kaybetmek), Ağız açmamak (Konuşmamak).

Sevgili öğrenciler, artık fiillerin sadece “yapmak” demek olmadığını, cümlenin hem zamanını, hem amacını, hem de kimin neyi etkilediğini gösteren harika bir yapı olduğunu biliyoruz. Bu konuya hakim olmak, Türkçe’deki tüm cümle analizlerinin kapısını açar. Unutmayın, pratik yaptıkça bu ayrımı çok daha hızlı yapmaya başlayacaksınız. Başarılar dilerim!