Ayırma Sanatı: Kesme İşareti (’) Hangi Eki Keser, Hangi Eki Kesmez?

Türkçe’nin En Tartışmalı Noktalama İşareti: Kesme İşareti (’)

Merhaba gençler! Bugün Türkçe’nin en çok kafa karıştıran ama aslında kuralları çok net olan bir konusunu, yani Kesme İşareti’ni (’) masaya yatırıyoruz. Çoğu zaman gereksiz yere kullanılıyor ya da kullanılması gereken yerde unutuluyor. Bizim görevimiz, bu işaretin tam olarak ne zaman bir görevi olduğunu ve ne zaman kenarda durması gerektiğini öğrenmek. Hazır mıyız? O meşhur kuralı, yani kesme işaretinin özel isimlere gelen ekleri ayırma görevini, mantığıyla kavrayacağız.

Kesme işareti (apostrof), özel adlara, kısaltmalara ve sayılara eklenen çekim eklerini ayırmak için kullanılan temel noktalama işaretidir. Bu işaret, yazılı metinlerde anlam karışıklığını önler ve cümlenin akıcılığını artırarak, eklerin hangi kelimeye ait olduğunu netleştirir. Kesme işareti, özellikle özel isimlerin korunması ve vurgulanması açısından büyük öneme sahiptir.

Kesme İşareti Ne Zaman Kullanılır? (Ayırma Sanatının Temelleri)

Kesme işaretinin temel görevi, bir kelimenin özel olduğunu ve ona sonradan bir ek geldiğini göstermektir. Bu, tıpkı bir VIP giriş kartı gibidir. Herkes giremez, sadece özel olanlar için kullanılır.

Özel Adlara Gelen Çekim Eklerini Ayırma

Bu, kesme işaretinin en temel ve en sık karşılaşılan görevidir. Özel adlara (kişi adları, yer adları, millet adları, din adları vb.) gelen çekim ekleri mutlaka kesme işaretiyle ayrılır. Peki, çekim eki neydi? Kelimenin anlamını değiştirmeyen, sadece görevini belirleyen eklerdi.

• Kişi Adları: Ahmet’e söyledim. Elif’in kalemi.
• Yer Adları: İstanbul Boğazı’nda bir tur attık. Kapadokya’yı görmelisin.
• Millet ve Dil Adları: Türk’ten aldığımız dersler. İngilizce’yi öğrenmek zor.
• Unvanlar ve Takma Adlar: Fatih Sultan Mehmet’e atfedilen söz. Dayı Kemal’den bahsettiler.

Önemli Not: Yer adlarında, özel isme gelen iyelik ekinden sonra başka bir ek gelirse, o ek de kesme işaretiyle ayrılır. Örneğin: Ağrı Dağı‘mızın zirvesi.

Kısaltmalara ve Sayılara Gelen Ekleri Ayırma

Sayılar ve kısaltmalar da metin içinde özel birer unsur sayılır. Onlara ek getirirken de kesme işareti kullanırız. Ancak burada dikkat etmemiz gereken bir nokta var: Ek, kısaltmanın okunuşuna göre mi, yoksa kelimenin açılımına göre mi gelecek?

Kural çok basit: Kısaltmanın son harfinin okunuşuna göre ek getirilir ve bu ek kesme işaretiyle ayrılır.

• Kısaltmalar: TDK’nin yeni kuralı (TDK’nın değil, TDK’nin!). TBMM’ye sunuldu. TRT’den izledik.
• Sayılar: 1999’da doğdu. Yarışmada 3’üncü oldu. 5’ten büyük sayılar.

Türkçe Öğretmeninizden Espri Molası: TDK’ye ek getirirken bazen “Tıka basa doyduk” gibi hissedebilirsiniz ama unutmayın, son harfin okunuşu (Kâ) bize ‘e’ sesini getirir. Yani T-D-K’den. O yüzden “TDK’nin” diyeceğiz, anlaştık mı?

Şiirlerde ve Konuşma Dilinde Ses Düşmesini Gösterme

Kesme işareti bazen konuşma dilinde veya şiirlerdeki hece düşmelerini, yani bir harfin yutulmasını göstermek için kullanılır. Bu, metne akıcılık katar.

• Örnekler: Ne oldu? → N’oldu? (Hece düştü.) Güzelliğin on par’etmez. → Par’etmez (Para etmez.)

Kesme İşareti Ne Zaman KULLANILMAZ? (Kırmızı Çizgiler)

Gençler, kesme işaretinin nerede kullanıldığından daha önemlisi, nerede KULLANILMADIĞIDIR! Çünkü yapılan hataların %90’ı bu kuralları bilmemekten kaynaklanıyor. Özellikle sınavlar bu hatalı kullanımları çok sever.

1. Yapım Ekleri ve Çokluk Eki (-ler)

Kesme işaretinin en büyük düşmanları, yapım ekleri ve çokluk ekidir (-ler). Eğer özel isme gelen ek, o kelimenin anlamını değiştirip ondan yeni bir kelime türetiyorsa (yani yapım eki ise), kesme işareti KULLANILMAZ.

Aynı şekilde, çokluk eki (-ler) özel isme gelse bile asla ayrılmaz. Çünkü -ler eki, özel ismin özelliğini biraz genel hale getirir.

Unutma Kuralı: Bir kelimeye yapım eki geldiyse, o kelime “sıradanlaşır” ve artık kesme işaretinin VIP kartını kaybeder. Yapım ekinden sonra gelen çekim ekleri de bu kurala uyar ve ayrılmaz!

2. Kurum ve Kuruluş Adları

2000’li yılların başından beri TDK, kurum ve kuruluş adlarına gelen eklerin kesme işaretiyle ayrılmaması gerektiğini kesinleştirdi. Bu, en sık yapılan hatalardan biridir!

• Türk Dil Kurumuna başvurduk. (Yanlış: Türk Dil Kurumu’na)
• Türkiye Büyük Millet Meclisinin kararı. (Yanlış: …Meclisi’nin)
• Çankaya Lisesinden mezun oldu. (Yanlış: …Lisesi’nden)

Neden mi? Çünkü kurum adları genellikle uzun ve karmaşıktır. Bu adları kesme işaretiyle bölmek, metnin akıcılığını bozar ve okumayı zorlaştırır. O yüzden kurum adlarını bir bütün olarak kabul ediyoruz.

3. Sonunda Üçüncü Tekil Kişi İyelik Eki Olan Özel Adlar

Eğer bir özel adın sonunda zaten üçüncü tekil kişi iyelik eki varsa (yani “onun” anlamını veren bir ek), bu kelimeye başka bir ek geldiğinde kesme işareti kullanılmaz.

• Boğaz Köprüsünün manzarası. (Yanlış: Boğaz Köprüsü’nün)
• Kuşadasına taşındık. (Yanlış: Kuşadası’na)

Bu isimler zaten kalıplaşmış ve iyelik eki almış durumdadır. Bu nedenle, üzerine gelen diğer ekler ayrılmaz.

Kesme İşareti ile İlgili Detaylar ve Püf Noktaları

Konuyu tam olarak bitirmeden önce, bazı minik ama önemli detaylara da göz atalım. Bu detaylar, sınavda eleyici soruların çıktığı yerlerdir.

Harflere ve Seslere Gelen Ekler

Bir harfi veya sesi tek başına vurgulamak ve ona ek getirmek istediğimizde kesme işareti kullanırız.

• “a”dan “z”ye kadar saydık.
• Türkçe’de “k” sesinin okunuşu.

Ek Getirilen Özel Adın Sonunda Noktalama İşareti Varsa

Eğer özel isim, zaten bir noktalama işaretiyle (örneğin ünlem, soru işareti veya nokta) bitiyorsa, kesme işareti kullanılmaz. Ek, doğrudan bu işaretin yanına yazılır.

• “Ne Mutlu Türk’üm Diyene!”den alıntı.
• Bize “Çanakkale Geçilmez?”i anlattı.

Öğretmen Tavsiyesi: Gençler, kesme işareti konusunda en büyük sır, “çekim eki” ve “yapım eki” arasındaki farkı iyi bilmektir. Eğer ek, kelimeye yeni bir kimlik kazandırıyorsa (Yapım), kesme işareti yok! Eğer sadece kelimenin durumunu (Hal, iyelik) belirtiyorsa (Çekim), kesme işareti var!