Fiilde Çatı Konu Anlatımı: Yapan Kim, Etkilenen Ne? (Tüm Çatılar Tek Derste!)

Fiilde Çatı: Eylemin Öznesi ve Nesnesiyle Dansı

Fiilde çatı, eylemin (fiilin) cümle içindeki özne ve nesne ile kurduğu ilişkiyi ifade eder. Bu ilişki, eylemi kimin yaptığını (özne) ve eylemden neyin etkilendiğini (nesne) gösterir. Türkçe fiillerin sekiz farklı çatı özelliği vardır ve bu özellikler, eylemin yapılış biçimi ile cümlenin anlamını kökten değiştirir. Fiilde çatı konusunu iki ana başlıkta inceleriz: Öznesine göre ve Nesnesine göre.

Merhaba gençler! Bugün Türkçe dersinin en temel, ama karıştırılmaya da en müsait konularından biri olan Fiilde Çatı konusunu masaya yatırıyoruz. Biz buna kısaca, fiilin cümle içindeki ‘rolü’ diyoruz. Unutmayın, fiil varsa çatı da vardır. İsim cümlelerinde çatı ARANMAZ!

1. Öznesine Göre Fiil Çatıları: Eylemi Kim Yaptı?

Bu gruptaki çatılar, fiilin bildirdiği işi yapan kişiyle (özne) kurduğu ilişkiye bakar. Yani, özne işi gerçekten yapıyor mu, yoksa işten etkilenen mi? Bu ayrım çok önemlidir!

Etken Çatı: İşin Gerçek Sahibi

Etken çatıda, fiilin bildirdiği işi yapan kişi veya varlık (yani özne) bellidir ve işi bizzat kendisi yapmıştır. Fiil, herhangi bir çatı eki (-l, -n, -ş) almaz.

• Örnek: Kedi sütü içti. (İşi yapan: Kedi)
• Örnek: Öğretmenimiz konuyu anlattı. (İşi yapan: Öğretmenimiz)
• Kural: Cümlede gerçek özne (gizli özne de olabilir) varsa, fiil etken çatılıdır.

Edilgen Çatı: Gizemli İşler ve Kurban Özne

Edilgen çatıda iş yapılır, ama kimin yaptığı belli değildir. Özne, işi yapan değil, işten etkilenen durumundadır. Bu özneye ‘sözde özne’ diyoruz. Edilgen çatıyı oluşturan ekler -l veya -n ekleridir.

İpucu: Edilgen çatılı cümlelerde genellikle “başkası tarafından” anlamı gizlidir.

• Örnek: Kapı boyandı. (Kim boyadı? Belli değil. Kapı, başkası tarafından boyandı.)
• Örnek: Sınav sonuçları açıklandı. (Kim açıkladı? Belli değil.)
• Örnek: Bütün çöpler toplandı. (Çöpler, başkası tarafından toplandı.)

Dönüşlü Çatı: İş Yapan da Benim, Etkilenen de!

Dönüşlü çatı, edilgen çatıya çok benzer; o da -l veya -n eklerini alır. Ama fark şudur: Dönüşlü çatıda özne bellidir ve yaptığı işin sonucu yine kendisine döner.

Kilit Nokta: Dönüşlü çatıda gerçek özne vardır ve bu özne işi yapıp, işten etkilenen kişidir.

• Örnek: Çocuk aynanın karşısında tarandı. (Taranma işini çocuk yaptı ve taranan da kendisi.)
• Örnek: Genç kız yeni elbisesiyle süslendi. (Süslenme işini kendisi yaptı, sonuç kendine döndü.)
• Örnek: Annem haberlere çok üzüldü. (Üzülme işini yaptı, duygusal etki kendine döndü.)

İşteş Çatı: Ya Birlikte Ya Karşılıklı

İşteş çatıda eylem birden fazla kişi tarafından yapılır. Bu eylemler ya karşılıklı yapılır ya da toplu (birlikte) yapılır. İşteş çatının eki -ş’dir.

İşteş Çatının İki Hali:

1. Karşılıklı İşteş: İki tarafın birbirine yaptığı eylemler.

• Örnek: İki arkadaş parkta görüştü. (Biri diğerini gördü, diğeri de onu gördü.)
• Örnek: Dün akşam telefonla tartıştık.

2. Birlikte İşteş: Birden fazla kişinin aynı anda toplu olarak yaptığı eylemler.

• Örnek: Kuşlar gökyüzünde uçuşuyor. (Hepsi aynı anda uçuyor.)
• Örnek: Çocuklar zil çalınca sınıfa doluştu.

2. Nesnesine Göre Fiil Çatıları: “Onu” Diyebiliyor Muyuz?

Bu grup, fiilin nesne alıp alamamasına bakar. Yani, eylem bir şeyi (nesneyi) etkiliyor mu, yoksa sadece öznenin durumu mu bildiriliyor?

Geçişli Çatı: Nesneye İhtiyaç Duyanlar

Geçişli fiiller, cümlede nesne alabilen fiillerdir. Cümlede nesne olmasa bile, potansiyel olarak nesne alabilirler.

Sihirli İpucu: Fiilin önüne zihninizden “onu” kelimesini getirin. Eğer anlamlı oluyorsa, fiil geçişlidir.

• Örnek: Kitabı okudu. (Onu okudu. -> Geçişli)
• Örnek: Soruları çözdük. (Onu çözdük. -> Geçişli)
• Örnek: Babam bahçeyi suluyor. (Onu suluyor. -> Geçişli)

Geçişsiz Çatı: Nesnesiz Yaşayanlar

Geçişsiz fiiller, cümlede nesne alamayan fiillerdir. Eylem, sadece öznenin kendisinde kalır.

Sihirli İpucu: Fiilin önüne “onu” kelimesini getirdiğinizde anlamsız olur.

• Örnek: Çocuk uyudu. (Onu uyudu. -> ANLAMSIZ. Geçişsiz)
• Örnek: Saatlerce yürüdük. (Onu yürüdük. -> ANLAMSIZ. Geçişsiz)
• Örnek: Hava karardı. (Onu karardı. -> ANLAMSIZ. Geçişsiz)

Oldurgan Çatı: Geçişsizi Geçişli Yapma Sanatı

Oldurgan çatıda, aslında geçişsiz olan bir fiil, aldığı -r, -t, -tır ekleriyle geçişli hale getirilir. Yani fiil, nesne alabilecek duruma “getirilir” veya “oldurulur.”

• Fiil: Gülmek (Onu güldü – Geçişsiz)
• Oldurgan: Güldürmek (Onu güldürdü – Geçişli oldu!)

• Fiil: Pişmek (Onu pişti – Geçişsiz)
• Oldurgan: Pişirmek (Onu pişirdi – Geçişli oldu!)

Ettirgen Çatı: İş Yaptırma Sanatı

Ettirgen çatıda, zaten geçişli olan bir fiil, yine -r, -t, -tır ekleriyle geçişlilik derecesi artırılır. Bu, genellikle işi başkasına yaptırma anlamı katar.

Kilit Nokta: Ettirgen çatıda, eylemi yapan kişi başkasıdır (yaptıran özne, işi yapan başkasıdır).

• Fiil: Yazmak (Onu yazdı – Geçişli)
• Ettirgen: Yazdırmak (Onu yazdırdı. İşin yapılış derecesi arttı, başkasına yaptırma anlamı geldi.)

• Fiil: Anlamak (Onu anladı – Geçişli)
• Ettirgen: Anlatmak (Onu anlattı.)

Çatıların Karşılaştırmalı Özeti ve İpuçları

Gençler, bu iki tabloyu aklınıza kazıyın. Özellikle Edilgen/Dönüşlü ve Ettirgen/Oldurgan ayrımı sınavların can alıcı noktasıdır!

Konuyu Tamamlayalım: Sıkça Sorulan Sorular

Konuyu bitirmeden önce, öğrencilerin en çok zorlandığı birkaç noktaya daha değinelim ve konuyu sağlamlaştıralım.

Edilgen ve Dönüşlü Çatıyı Nasıl Ayırt Ederiz?

Her ikisi de aynı ekleri (-l, -n) aldığı için kafa karıştırıcıdır. Ama aradaki fark çok basittir:

• Dönüşlü: Özne, eylemi kendi isteğiyle ve bilinçli olarak yapar. (Ayşe süslendi.)
• Edilgen: Özne, eylemi yapmaz, eylemden etkilenir. (Kıyafetler süslendi.)

Dönüşlü çatının yerine “kendi kendine” ifadesini getirebiliyorsanız, o kesinlikle dönüşlüdür!

İsim Cümlelerinde Çatı Aranır mı?

Hayır, kesinlikle aranmaz! Çatı özelliği sadece fiil kökünden türemiş yüklemlerde (yani fiil cümlelerinde) bulunur. Eğer yüklem isim veya isim soylu bir kelime ise (Örn: O, iyi bir öğrencidir.), bu cümlede çatı özelliği aranmaz.