Sözde Özne Nedir? Edilgen Cümlelerin Gizemli Kahramanı (Gerçek Özneyle Karıştırma!)
Merhaba gençler, bugün dil bilgisi dedektifliğine soyunuyoruz!
Hemen konuya dalıyoruz: Sözde Özne. Bu arkadaş, cümlenin en havalı ve en gizemli üyesidir. Eğer yüklemimiz pasif bir görev üstlendiyse, yani eylemi yapan belli değilse, işte o zaman eski nesnemiz (belirtili ya da belirtisiz) devreye girer ve özne koltuğuna oturur. Kısacası, işi yapan değil, işten etkilenen varlık, özne görevi üstlenir.
Sözde Özne (Pseudo Subject) Nedir?
Sözde özne, yüklemi edilgen çatılı (-l, -n ekli) olan cümlelerde, işi yapanın kim olduğunun ya da ne olduğunun belli olmadığı durumlarda, eylemden etkilenen varlığın özne görevini üstlenmesidir. Yani, aslında nesne olan bir unsurun, cümledeki görevi değişerek özne koltuğuna oturmasıdır. Sözde özne, yalnızca edilgen çatılı fiillerin kullanıldığı cümlelerde karşımıza çıkar ve yükleme sorulan “Ne?” veya “Kim?” sorularına cevap verir.
1. Sözde Özneyi Bulmanın Altın Kuralı: Edilgen Çatı
Arkadaşlar, sözde özneyi bulmak için öncelikle yükleme bakmalıyız. Eğer yüklemimiz “edilgen” çatılı değilse, o cümlede sözde özne aramak boşa kürek çekmektir. Peki, edilgen çatı neydi? Hatırlayalım!
a) Edilgen Çatı Eki (-l, -n)
Edilgen çatılı fiiller, fiil kök veya gövdesine “-l” veya “-n” ekleri getirilerek oluşturulur. Bu ekler, eylemin başkası tarafından yapıldığı, ancak yapanın (gerçek öznenin) cümlede açıkça belirtilmediği anlamını katar.
- Temizlemek -> Temizlenmek
- Görmek -> Görüllmek
- Kırmak -> Kırıllmak
- Anlatmak -> Anlatılmak
Örnek Cümleler:
1. Aktif Cümle (Gerçek Özne Var): (Öğrenci) Sınıfı temizledi.
2. Pasif Cümle (Sözde Özne Var): Sınıf temizlendi.
İkinci cümlede “temizleme” işini kimin yaptığını bilmiyoruz (belki hademe, belki öğretmen). İşte bu durumda, temizleme işinden etkilenen “Sınıf” kelimesi, nesne olmaktan çıkıp özne koltuğuna oturuyor ve biz ona Sözde Özne diyoruz.
b) Sözde Öznenin Hikayesi: Nesneydi, Özne Oldu!
Sözde öznenin oluşumu, tıpkı bir tiyatro oyununda başrol oyuncusu hastalanınca, yardımcı oyuncunun sahneye çıkması gibidir. Aslında o, başrol için yazılmamıştır, ama sahne boş kalmasın diye görevi üstlenir.
Orijinal Cümle (Etken/Aktif):
(İşçiler) Kaldırımları döşedi.
Burada “Kaldırımları” kelimesi belirtili nesnedir.
Yeni Cümle (Edilgen/Pasif):
Kaldırımlar döşendi.
Şimdi “Kaldırımlar” artık nesne değil, Sözde Özne’dir. Yükleme “Döşenen ne?” diye sorduğumuzda cevap alıyoruz.
2. Gerçek Özne ve Sözde Özne Karşılaştırması (Tablo)
Bu iki özne türünü karıştırmak çok kolay. Ancak aşağıdaki tabloyu aklına kazırsan, sınavda asla yanılmazsın. Unutma, aralarındaki en büyük fark, fiilin çatısıdır!
| Özellik | Gerçek Özne (Etken Cümle) | Sözde Özne (Edilgen Cümle) |
|---|---|---|
| Fiil Çatısı | Etken (Fiilde -l, -n eki yoktur.) | Edilgen (Fiilde mutlaka -l veya -n eki vardır.) |
| İşi Yapan | Cümlede bellidir ve özne görevindedir. | İşi yapan (gerçek fail) belli değildir veya “tarafından” sözcüğüyle dolaylı yoldan belirtilir. |
| Temel Görevi | Eylemi gerçekleştiren varlıktır. | Eylemden etkilenen (eski nesne) varlıktır. |
| Örnek Cümle | Öğretmen notları okudu. | Notlar okundu. |
3. Sözde Özne ile İlgili Kafa Karıştıran Durumlar
Şimdi gelelim bu konunun sınavda sana tuzak kurmaya çalıştığı noktalara. Uyanık olmalıyız!
a) Gizli Özne ile Sözde Özneyi Karıştırma!
Sözde özne ve gizli özne tamamen farklı şeylerdir. Birçok öğrenci, cümlenin içinde özne görmeyince hemen “sözde özne” diyor. Yanlış!
Gizli Özne: Yüklemdeki şahıs ekinden anlaşılan, cümlede yazılı olmayan gerçek öznedir. (Örn: Dün çok çalıştım. -> Gizli Özne: Ben)
Sözde Özne: Cümlede yazılı olan, ancak işi yapmayıp işten etkilenen nesnedir. (Örn: Çiçekler sulandı. -> Sözde Özne: Çiçekler)
Kural: Gizli özne olan bir cümlenin yüklemi her zaman etken (aktif) çatılıdır. Sözde özne olan cümlenin yüklemi ise her zaman edilgen (pasif) çatılıdır.
b) “Tarafından” İfadesinin Rolü
Bazen edilgen cümlelerde, işi yapan kişi dolaylı yoldan belirtilebilir. İşte burada “tarafından” veya “vasıtasıyla” gibi ifadeler kullanılır. Bu durumda bile, cümledeki asıl özne yine sözde öznedir. İşi yapan, zarf tümleci görevi görür.
Örnek: Proje, uzmanlar tarafından incelendi.
- Yüklem: İncelendi (Edilgen çatı var, o zaman Sözde Özne arayacağız.)
- İncelenen ne? -> Proje (Sözde Özne)
- Kim tarafından? -> Uzmanlar tarafından (Zarf Tümleci)
Gördüğünüz gibi, uzmanlar işi yapan olsa bile, edilgen çatı nedeniyle özne koltuğuna oturamazlar. Koltuk Sözde Özne’nin, yani “Proje”nin olur.
c) Belirtisiz Nesneler ve Sözde Özne
Sözde özne, genellikle etken cümledeki belirtisiz nesnelerden oluşur. Bu, karıştırması en kolay kısımdır. Çünkü hem belirtisiz nesne hem de sözde özne, “ne?” sorusuna cevap verir.
1. Etken: Öğretmen kitap okudu. (Kitap: Belirtisiz Nesne)
2. Edilgen: Kitap okundu. (Kitap: Sözde Özne)
Cümlenin çatısı, yani fiil eki, bu ayrımı yapmamızı sağlayan tek anahtardır. Eğer fiilde -l veya -n eki varsa, “ne” sorusunun cevabı %100 sözde öznedir.
4. Sözde Özne Kontrol Listesi ve Pratik
Sana bir cümle verildiğinde, sözde özne olup olmadığını anlamak için bu adımları takip et:
- Yüklemi Bul: Cümlenin yargısını belirle.
- Çatıya Bak: Yüklemde “-l” veya “-n” eki var mı? (Edilgen mi?)
- Eğer Edilgen İse: “Ne?” veya “Kim?” sorusunu sor.
- Cevabı Bul: Gelen cevap, işi yapan (fail) değil, işten etkilenen (eski nesne) ise; işte o Sözde Özne‘dir.
Hadi bir örnekle pekiştirelim:
“Bahçedeki tüm otlar, kısa sürede yolduruldu.”
- 1. Yüklem: Yolduruldu.
- 2. Çatı: Yolduruldu (-l eki var). Evet, edilgen.
- 3. Soru: Yoldurulan ne?
- 4. Cevap: Bahçedeki tüm otlar. (Sözde Özne)
Otlar kendi kendini yolabilir mi? Hayır. Demek ki işi yapan başkası (belki bahçıvan), ama o cümlede özne olarak yer almıyor. İşte bu yüzden “otlar” sözde özne oluyor.
Unutmayın sevgili arkadaşlar, Türkçe dil bilgisi bir matematik gibidir. Kuralları doğru uyguladığınızda sonuç her zaman doğrudur. Sözde öznenin sırrı ise sadece ve sadece edilgen çatıda saklıdır. Bu konuyu hallettik! Şimdi sıra sizde, bol bol örnek çözerek bilgiyi pekiştirin.
