İkişer Tane! Ünsüz Türemesi: Neden ‘His’ Olur da ‘Hiss’ Olur?

Merhaba gençler, bugün ses olaylarının en kurnazı olan Ünsüz Türemesi’ni (ya da diğer adıyla İkizleşme) hallediyoruz!

Ünsüz türemesi, tek heceli ve genellikle Arapça kökenli bazı isimlerin veya fiillerin yanına ünlüyle başlayan bir ek ya da yardımcı fiil geldiğinde, sözcüğün sonundaki ünsüz harfinin bir kez daha ortaya çıkarak iki aynı ünsüzün yan yana gelmesi durumudur. Bu ses olayı, kelimenin kökündeki anlamı korurken, okunuşu kolaylaştırmak ve kelimenin asıl yapısını göstermek için ortaya çıkar. En popüler örnekleri “hissetmek” ve “affetmek”tir.

Ünsüz Türemesi Nedir ve Nasıl Ortaya Çıkar?

Türkçe derslerinde ses olayları konusu, kelimelerin adeta bir sihirbaz gibi şekil değiştirdiği yerdir. Ünsüz türemesi de bu sihirli değişimlerden biridir. Unutmayın, bu olayda kelimenin kökünde olmayan, sonradan eklenen fazladan bir ünsüz harf ortaya çıkar. Biz bu duruma “İkizleşme” de diyoruz, çünkü aynı ünsüzden yan yana iki tane oluyor.

Peki, bu fazladan ünsüz nereden geliyor? Genellikle bu kelimeler, dilimize başka dillerden (özellikle Arapçadan) girmiş, tek heceli sözcüklerdir. Bu sözcüklere ek getirildiğinde, kelimenin kökünde aslında var olan ama tek başına kullanılırken düşen o ünsüz tekrar belirir.

1. İsimlerde (Adlarda) Ünsüz Türemesi: Ünlüyle Başlayan Ek Geldiğinde

Bu, türemenin en sık karşılaşılan türüdür. Tek heceli bir isme, ünlüyle başlayan bir ek (iyelik, belirtme, yönelme vb.) geldiğinde kelimenin sonundaki ünsüz ikiye katlanır.

• Hak + ı = Hakkı (Onun hakkı)
• Sır + ım = Sırrım (Benim sırrım)
• Şık + ı = Şıkkı (Sorunun doğru şıkkı)
• Zan + ım = Zannım (Benim zannımca)

Önemli İpucu: Gençler, eğer kelimenin kökünü ayırdığınızda anlam bozuluyorsa, orada türeme vardır. Örneğin, “sırrım” kelimesini ayırın: “sır” (anlamlı) + “r” (türeyen) + “ım” (ek). Eğer “sırım” deseydik, kelime “sır” (gizli şey) yerine “sırım” (deri ip) anlamına gelirdi. İşte türeme, anlam karışıklığını önler!

2. Yardımcı Fiillerle Kurulan Birleşik Fiillerde Türeme

Türkçede “etmek” ve “olmak” gibi yardımcı fiillerle kurulan birleşik fiillerde de türeme sıkça görülür. Bu türeme, genellikle kelime kökü ile yardımcı fiil birleşirken gerçekleşir.

• His + etmek = Hissetmek (Burada ‘s’ ünsüzü türedi.)
• Af + etmek = Affetmek (Burada ‘f’ ünsüzü türedi.)
• Zan + etmek = Zannetmek (Burada ‘n’ ünsüzü türedi.)
• Ret + etmek = Reddetmek (Burada ‘d’ ünsüzü türedi, bu örnekte hem türeme hem de ünsüz yumuşaması vardır.)

Bu fiilleri ayrı yazsaydık (His etmek), kulağa çok tuhaf gelirdi ve yazım yanlışı olurdu. Türeme, bu birleşik fiillerin dilimize yerleşmiş, doğal ve akıcı telaffuzunu sağlar.

DİKKAT! Ünsüz Türemesi Sandığımız Hatalar (Karıştırma Kılavuzu)

Eski ders notlarınızda ya da testlerde en çok karıştırılan noktalar, aslında türeme olmayan ama türeme zannedilen ses olaylarıdır. Aman dikkat! Bir sesin kaybolması, değişmesi veya sertleşmesi, türeme değildir. Türeme demek, fazladan bir ünsüzün ortaya çıkması demektir.

Hata 1: Ünsüz Yumuşaması (Değişimi) ile Karıştırmak

Eski notlarda “kitapçık” örneği verilmişti. O örnekler tamamen yanlış yolda! Ünsüz yumuşaması, kelimenin sonundaki sert ünsüzlerin (p, ç, t, k) ünlüyle başlayan bir ek aldığında yumuşamasıdır (b, c, d, ğ). Burada fazladan bir harf ortaya çıkmaz, sadece var olan harf değişir.

• Ağaç + a = Ağaca (Ç harfi C oldu. Bu, yumuşamadır, türeme değil!)
• Kitap + ı = Kitabı (P harfi B oldu. Bu, yumuşamadır, türeme değil!)
• Renk + i = Rengi (K harfi G oldu. Bu, yumuşamadır, türeme değil!)

Hata 2: Ünsüz Sertleşmesi (Benzeşmesi) ile Karıştırmak

Bu olayda da yine fazladan harf yoktur. Kelime Fıstıkçı Şahap ünsüzlerinden biriyle bitiyorsa ve üzerine C, D, G ile başlayan bir ek gelirse, bu ekler sertleşir (Ç, T, K olur). Bu, seslerin birbirine uymasıdır, türemesi değil.

• Ateş + de = Ateşte (D harfi T oldu. Bu, sertleşmedir, türeme değil!)
• Kitap + cı = Kitapçı (C harfi Ç oldu. Bu, sertleşmedir, türeme değil!)

İşte size, bu üç kurnaz ses olayını birbirinden ayırmanız için hazırladığımız özel karşılaştırma tablosu. Bu tabloyu kafanıza kazıyın!

Ünsüz Türemesi Olan Kelimeleri Nasıl Garanti Buluruz?

Testlerde veya sınavlarda karşınıza çıkan bir kelimede ünsüz türemesi olup olmadığını anlamak için uygulayabileceğiniz iki basit yöntem var:

Yöntem 1: Kelimeyi Yalın Hâle Getirme (Kökü Bulma)

Kelimeyi eklerinden ayırarak yalın hâle getirin. Eğer kelimeyi köküne indirirken iki aynı ünsüzden birini atmak zorunda kalıyorsanız ve kelimenin anlamı bozulmuyorsa, orada kesinlikle türeme vardır.

• Örnek: Şıkkın (Tamlama eki almış)
• Kök Ayırma: Şıkkın → Şık + k + ın. (Buradaki ikinci ‘k’ fazladan.)
• Kanıt: Eğer ‘şıkın’ deseydik, anlam bozulurdu. Demek ki ‘şıkk’ kökünde bir türeme var.

Yöntem 2: Yardımcı Fiili Ayırma

Eğer kelime birleşik bir fiilse (etmek, olmak ile kurulmuşsa), yardımcı fiili ayırın. Aradaki fazladan ünsüzü hemen göreceksiniz.

• Örnek: Zannettik (Geçmiş zaman eki almış)
• Ayırma: Zan + n + ettik. (Fazladan ‘n’ türemiştir.)
• Kanıt: Eğer ‘Zan ettik’ diye ayrı yazsaydık, yazım yanlışı olurdu.

Unutulmaması Gereken İstisnalar ve Özel Durumlar

Türkçede türeme sadece ünlüyle başlayan ek geldiğinde olmaz. Bazen, yabancı kökenli kelimelerin yapısı gereği de çift ünsüz yan yana bulunabilir. Ancak bunlar türeme sayılmaz, kelimenin orijinal yapısıdır. Bunları karıştırmamak için kelimeyi köküne ayırmaya çalışın. Eğer kökünde iki ünsüz varsa, türeme yoktur.

• Örnekler: Millet, şiddet, hürriyet, dikkat, tıbbi.
• Bu kelimelerdeki çift ünsüzler (ll, dd, rr, kk, bb), kelimenin kökeninde vardır. Bunlar, herhangi bir ek almadan da çift yazıldığı için ses olayı sayılmazlar. Bunlara “İkizleşmiş Kökenli Kelimeler” deriz.

Gençler, gördüğünüz gibi Ünsüz Türemesi öyle karmaşık bir konu değilmiş. Sadece onu, Yumuşama ve Sertleşme gibi diğer ses olaylarından ayırmayı bilmek gerekiyor. Bol bol alıştırma yaparak ve özellikle “hak, zan, his, af, ret, sır, şık” gibi kilit kelimelerin türemiş hâllerini ezberleyerek bu konuyu cepte sayabilirsiniz. Unutmayın, Türkçe hem çok kurallı hem de çok eğlenceli bir dildir. Kuralları bildiğinizde, dilin inceliklerini keşfetmek çok keyifli olacak!