Türkçenin Şifreleri: Yazım Kuralları (Büyük Harften ‘Ki’ ve ‘De’ye Kadar)

Yazım Kuralları Nedir ve Neden Önemlidir?

Yazım kuralları, bir dilin konuşurlarının yazılı iletişimde ortak bir anlayışa sahip olmasını sağlayan standartlardır. Bu kurallar; harflerin büyük veya küçük yazılması, kelimelerin bitişik veya ayrı kullanılması, noktalama işaretlerinin doğru yerde kullanılması gibi temel esasları içerir. Amacı, anlam karışıklığını önlemek ve metinlerin kolay okunmasını sağlamaktır.

Merhaba gençler, bugün Türkçenin en kritik konularından birini, yazım kurallarını masaya yatırıyoruz! Bu kurallar bazen can sıkıcı gelebilir ama emin olun, yazım kurallarına uymak, Türkçeyi ne kadar iyi bildiğimizin en net göstergesidir. Hani sosyal medyada “yazık olmuş Türkçeye” derler ya, işte biz o tayfadan olmayacağız. Hazır mıyız? Başlıyoruz!

1. Büyük Harflerin Kullanım Alanları: Kimler Baş Harfi Hak Eder?

Büyük harf kullanımı, yazım kurallarının alfabesi gibidir. Nerede, nasıl kullanacağımızı iyi bilmeliyiz. Kural basit: Cümleye başlarken ve özel isimleri yazarken büyük harf kullanırız. Ama işin detayları var.

Cümle Başlangıcı ve Özel İsimler

• Cümle Başlangıcı: Her cümlenin ilk harfi büyük başlar. (Örnek: Bu konuyu çok seviyorum.)
• Özel İsimler: Kişi adları ve soyadları, takma adlar (Deli Ozan), hayvanlara verilen özel adlar (Karabaş, Tekir) büyük harfle başlar.
• Millet, Dil ve Din Adları: Türk, İngiliz, Türkçe, İslam, Hristiyanlık. Bunlar da özel isimdir. (Dikkat: Türkçe kelimesine gelen ekler kesme işaretiyle ayrılmaz: Türkçenin.)

Yer Adlarının ve Tarihlerin Yazımı

Yer adları konusunda biraz kafa karışıklığı yaşayabiliyoruz. Şöyle düşünün: Bir yerin adıysa büyük, türü veya tanımıysa küçüktür.

• Kıta, Bölge, Şehir, Köy Adları: Hepsi büyük harfle başlar. (Asya, İç Anadolu, İzmir, Göztepe Mahallesi)
• Kurum, Kuruluş ve Eser Adları: Türkiye Büyük Millet Meclisi, Türk Dil Kurumu, Sinekli Bakkal (Eser adı).
• Özel Tarihler: Gün ve ay adları, yanlarında sayı varsa büyük harfle başlar. Sayı yoksa küçük yazılır.
  • Örnek (Doğru): 29 Ekim Cumartesi günü ders yaptık.
  • Örnek (Yanlış): Gelecek cumartesi buluşacağız. (Burada sayı olmadığı için küçük.)

2. ‘De’ ve ‘Ki’nin Yazımı: Ayıran mı, Birleştiren mi? (En Kritik Bölüm)

Gençler, yazım hatalarının %80’i bu iki minik kelimeden kaynaklanıyor. Bu ikisi, cümlenin anlamını tamamen değiştirebilir. Gelin, bunları bir dedektif gibi nasıl ayırt edeceğimizi öğrenelim.

Bağlaç Olan (-de / -da)

Bu, cümleden çıkarılınca anlamı bozulmayan, ayrı yazılan, bir kelime kadar özgür olan ‘de’dir. Kendisi bir bağlaçtır ve kelimenin sonuna asla bitişmez. Yanına gelen ünsüz benzeşmesi (sertleşme) kuralına da uymaz.

• Kural (Çıkarma Yöntemi): Cümleden çıkarın, anlam bozulmuyorsa ayrı yazılır.
  • Örnek: Sen de bizimle gel. (Sen bizimle gel. – Anlam bozulmadı, ayrı.)
  • Örnek: Kitapları masaya da bıraktım. (Kitapları masaya bıraktım. – Anlam bozulmadı, ayrı.)

Ek Olan (-de / -da)

Bu, bulunma hal ekidir. Kelimeye bitişik yazılır ve cümlenin temel taşıdır. Çıkarırsanız cümle havada kalır. Üstelik sertleşme (benzeşme) kuralına uyarak ‘te/ta’ şeklini de alabilir.

• Kural (Çıkarma Yöntemi): Cümleden çıkarın, anlam bozuluyorsa bitişik yazılır.
  • Örnek: Kalemler sırada duruyor. (Kalemler sıra duruyor. – Anlam bozuldu, bitişik.)
  • Örnek: Ahmet 1999’da doğdu. (Sertleşme oldu, bitişik.)

Bağlaç Olan (-ki)

Tıpkı ‘de’ gibi, bu ‘ki’ de ayrı bir kelimedir ve bağlaçtır. Genellikle iki cümleyi birbirine bağlar ve vurgu yapar.

• Kural (Ler/Lar Yöntemi): Kelimenin sonuna ‘-ler’ ekini getirin. Eğer anlamsız olursa ayrı yazılır.
  • Örnek: Biliyorum ki sen başarılı olacaksın. (Biliyorumkiler? – Anlamsız, ayrı.)

Ek Olan (-ki)

Bu ‘ki’ler üç çeşittir: İlgi eki (benimki), sıfat yapan ek (yarınki maç) ve zamir görevindeki ek. Bunlar her zaman bitişik yazılır.

• Kural (Ler/Lar Yöntemi): Kelimenin sonuna ‘-ler’ ekini getirin. Eğer anlamlı olursa bitişik yazılır.
  • Örnek: Yarınki ders iptal oldu. (Yarınkiler? – Anlamlı, bitişik.)
  • Örnek: Benimki daha güzel. (Benimkiler? – Anlamlı, bitişik.)

Tablo: ‘De’ ve ‘Ki’ Kurtarma Rehberi

Bu tabloyu kopyalayıp masanıza asın. Sınavda hayat kurtarır!

3. Birleşik Kelimelerin Yazımı: Ayrı mı, Bitişik mi?

Bu, Türkçenin en zorlu kısımlarından biri. İki kelime yan yana gelince ne zaman tek bir anlama bürünür, ne zaman iki ayrı varlık olarak kalır? İşte kuralımız:

Ayrı Yazılan Birleşik Kelimeler

Eğer birleşen kelimelerden hiçbiri veya sadece biri anlamını kaybetmemişse, kelimeler ayrı yazılır.

• Gerçek Anlamını Koruyanlar: Köpek balığı (balık türü), yer elması (elma değil ama elma adını koruyor), kuru fasulye.
• Durum, Zaman, Yer Bildirenler: Hafta sonu, yurt içi, art arda, peşi sıra.
• Renkler: Su yeşili, deniz mavisi.

Bitişik Yazılan Birleşik Kelimeler

Eğer birleşen kelimelerden ikisi de kendi anlamını kaybedip yeni bir kavramı karşılıyorsa (yani soyut bir anlam oluşuyorsa) bitişik yazılır.

• Ses Düşmesi/Türemesi Olanlar: Kayıp + olmak = kaybolmak; Affetmek (ses türemesi).
• Anlam Kaybı Olanlar:
  • Bitki Adları: Hanımeli (Hanım ya da el değil), aslanağzı (bitki adı).
  • Hayvan Adları: Danaburnu (bir böcek), Karagöz (bir balık).
  • Hastalık Adları: Karasu (göz hastalığı), itdirseği (şişlik).
• İkinci Kelimesi Emir Kipiyle Kurulanlar: Çekyat, uyurgezer, biçerdöver.

4. Ses Olayları ve Yazım İlişkisi: Sertleşme ve Yumuşama

Eski notlarınızda bu bölüm biraz karışıktı. Biz bunu düzelterek yazım kurallarına uyarlayalım. Ses olayları, kelimenin yazılışını doğrudan etkiler.

Ünsüz Benzeşmesi (Sertleşme)

Fıstıkçı Şahap (f, s, t, k, ç, ş, h, p) ünsüzleriyle biten bir kelimeye, c, d, g ile başlayan bir ek geldiğinde, bu ekler sertleşerek ç, t, k’ye dönüşür. Bu bir kuraldır ve yazıda gösterilmek zorundadır!

• Yanlış: Ağaçdan, kitapcı
• Doğru: Ağaçtan, kitapçı

Ünsüz Yumuşaması (Değişimi)

P, ç, t, k ile biten bir kelimeye ünlüyle başlayan bir ek geldiğinde, bu sert ünsüzler b, c, d, g/ğ’ye dönüşür. Eğer bu yumuşama özel isimlerde olursa, yazıda gösterilmez, sadece okunuşta yapılır.

• Örnek (Ortak İsim): Kitap + ı = Kitabı (Yazıda gösterilir)
• Özel İsim (Kural): Zonguldak’a (Okunuşu: Zonguldağa, Yazılışı: Zonguldak’a)

5. Sayıların, Kısaltmaların ve Noktalama İşaretlerinin Yazımı

Türkçede sayılar ve kısaltmalar da belli bir düzene tabidir. Bu düzeni bozmuyoruz.

Sayıların Yazımı

• Metin İçinde: Para işlemleri hariç, sayılar genellikle yazı ile yazılır. (Örnek: Bu yıl üç kez tatile çıktık.)
• Çek ve Senetlerde: Karışıklığı önlemek için sayılar bitişik yazılır. (Örnek: Yüzellibin)
• Sıra Sayıları: Ya rakamdan sonra nokta (5.), ya da ek yazıyla (5’inci) gösterilir.
• Üleştirme Sayıları (Paylaştırma): Asla rakamla yazılmaz, her zaman yazı ile yazılır.
  • Yanlış: 2’şer elma.
  • Doğru: İkişer elma.

Kısaltmalar ve Ekler

Büyük harfle yapılan kısaltmalara getirilen ekler, kısaltmanın okunuşuna göre getirilir ve son harfe bakılır.

• Doğru: TDK’ye (Türk Dil Kurumu’na değil, Te De Ke’ye), PTT’den.
• Ölçü Birimleri: Sonuna nokta konmaz ve ekler kesmeyle ayrılmaz. (Örnek: 5 kg, 10 cm’lik.)

Noktalama İşaretleri

Noktalama işaretleri yazım kurallarının olmazsa olmazıdır. Unutmayın, nokta, virgül, soru işareti gibi işaretlerden sonra bir boşluk bırakılır.

• Nokta (.): Tamamlanmış cümlenin sonuna konur. Kısaltmalarda kullanılır (Dr., Mah.).
• Virgül (,): Eş görevli kelimeleri ayırır ve uzun cümlelerde anlam karışıklığını önler.
• Kesme İşareti (‘): Özel isimlere gelen çekim eklerini ayırır (Ankara’ya), kısaltmalara gelen ekleri ayırır (TÜBİTAK’ın).

Sevgili öğrencilerim, yazım kuralları dersi burada sona eriyor. Gördüğünüz gibi, Türkçe hem mantıklı hem de tutarlı bir dildir. Kurallara bir kere hakim olduğumuzda, yazarken duraksamayız. Bol bol okuyun, okudukça gözünüz bu kurallara alışacak ve beyniniz otomatik olarak doğruyu seçecektir. Başarılar dilerim!