Türkçe Öğretmeninden Tam Not: Yazım Kurallarının Şifreleri (Ki, Da, De, Mi Sırları)

Yazım Kuralları (İmla) Nedir ve Neden Önemlidir?

Merhaba gençler! Bugün, derslerin ve sınavların en kritik konularından biri olan Yazım Kurallarını (İmla Kılavuzu) hallediyoruz. Eğer bir metin yazıyorsak, ister kompozisyon olsun ister sosyal medya paylaşımı, hepimizin uyması gereken ortak kurallar bütününe Yazım Kuralları diyoruz.

Yazım Kuralları, dilimizi yazılı iletişimde tutarlı, anlaşılır ve doğru kullanmamızı sağlayan standartlardır. Bu kurallar sayesinde metinlerimizde anlam karışıklığı yaşanmaz, okuyucunun dikkatini dağıtan hatalar ortadan kalkar ve yazdıklarımız ciddiye alınır. Türk Dil Kurumu (TDK) tarafından belirlenen bu kurallar, bizim dilimizdeki ortak dili korumamızın garantisidir.

Şunu unutmayın: Yazım hatası yapmak, tıpkı konserde notayı yanlış basmak gibidir. Bütün ahengi bozar. Biz de bu derste, o notaları en doğru şekilde basmayı öğreneceğiz. Hazırsanız, en çok hata yapılan konularla başlıyoruz!

Büyük Harflerin Dansı: Ne Zaman Başlarız?

Büyük harf kullanımı, yazım kurallarının alfabesi gibidir. Hangi kelimenin özel olduğunu, hangi cümlenin başladığını bize gösterir. Temel kural basit: Cümleler büyük harfle başlar. Ama bunun dışında da bilmemiz gereken can alıcı noktalar var.

1. Özel İsimler ve Lakaplar

İnsanların, yerlerin, kurumların sadece biricik olan adları özel isimdir ve her zaman büyük harfle başlar. Bu özel isimlere gelen çekim ekleri ise kesme işaretiyle (apostrof) ayrılır.

• Kişi Adları ve Soyadları: Elif’e, Mustafa Kemal’i.
• Lakaplar ve Unvanlar: Sultan Süleyman, Deli İbrahim, Avukat Selin Hanım. (Unutmayın, akrabalık bildiren teyze, amca gibi kelimeler unvan değilse küçük yazılır: Ayşe teyzem geldi.)
• Hayvanlara Verilen Özel Adlar: Kedim Tekir’e mama verdim.

2. Yer Adları (Mahalle, Cadde, İl)

Yer adları büyük harfle başlar. Eğer bu yer adları birden çok kelimeden oluşuyorsa, hepsi büyük yazılır.

• Örnekler: Ankara Kalesi, Asya Yakası, Bağdat Caddesi, Çamlıca Tepesi.
• Dikkat: Özel ada dahil olmayıp tamlama kuran “il, ilçe, köy, kasaba” gibi kelimeler küçük harfle başlar. (Konya ili, Kadıköy ilçesi)

3. Kurum, Kuruluş ve Eser Adları

Devlet kurumları, okullar, dergiler, kitaplar ve sanat eserleri de özel isimdir.

• Kurumlar: Türk Dil Kurumu’na, Çankaya Lisesi’nde.
• Kitap, Dergi, Gazete Adları: Varlık Dergisi, Sinekli Bakkal romanı. (Özel ada dahil olmayan gazete, dergi, tablo gibi kelimeler küçük yazılır. Hürriyet gazetesi, Kaplumbağa Terbiyecisi tablosu)

Bağlaçlar ve Ekler: Ayrılanlar ve Bitişenler (Ki, Da, De, Mi)

Türkçede en çok hata yaptığımız yer burası! Bir kelimeyi ayrı mı yazacağız, bitişik mi? Özellikle “ki”, “de/da” ve “mi” edatının yazımı tam bir kafa karıştırıcı. Ama biz bu karmaşayı bitirecek çok basit bir ipucu öğreneceğiz: Kaldır At Metodu.

1. Bağlaç Olan “De/Da”nın Yazımı

“De/Da”nın iki görevi vardır: Ya bir bağlaçtır (veya anlamında) ya da bir bulunma hal ekidir.

• Bağlaç Olan De/Da (Ayrı Yazılır): Cümleden çıkarıldığında anlam bozulmaz, sadece vurgu azalır.
• Örnek: Sen **de** bu filme gelmelisin. (Sen bu filme gelmelisin.)

2. Ek Olan “De/Da”nın Yazımı

• Hal Eki Olan De/Da (Bitişik Yazılır): Bu ekler ismin nerede olduğunu (bulunma) gösterir ve cümleden çıkarıldığında anlam tamamen bozulur.
• Örnek: Kitaplar **masada** kaldı. (Kitaplar kaldı. – Anlam bozuldu.)

3. Bağlaç Olan “Ki”nin Yazımı

“Ki” de tıpkı “de/da” gibi ya bağlaçtır ya da ektir. Bağlaç olan “ki” ayrı yazılır.

• Bağlaç Olan Ki (Ayrı Yazılır): İki cümleyi birbirine bağlar.
• Örnek: O kadar hızlı koştu **ki** nefesi kesildi.
• İpucu (LER Eki): Bağlaç olan “ki”nin sonuna “-ler” eki getiremeyiz. (koştu kiler – anlamsız)

4. Ek Olan “Ki”nin Yazımı

Bu ekler ya sıfat yapar (sıfat yapan ki) ya da ismin yerini tutar (ilgi eki).

• Ek Olan Ki (Bitişik Yazılır):
• Örnek (Sıfat): Duvar**daki** saat durmuş.
• Örnek (İlgi): Benim**ki** daha güzel.
• İpucu (LER Eki): Ek olan “ki”nin sonuna “-ler” eki getirebiliriz. (Benimkiler, duvardakiler – anlamlı)

5. Mi Soru Edatının Yazımı

“Mi” her zaman ama her zaman kendinden önceki kelimeden ayrı yazılır. Kendinden sonra gelen ekler ise bu edata bitişik yazılır.

• Örnekler: Geldin **mi**? Gidecek **misin**? Hava güzel **miydi**?

Hızlı Yazım Kontrol Tablosu: Ki, Da, De

Gençler, bu tabloyu defterinizin en başına not alın. Sınavda veya yazı yazarken takıldığınızda hemen buraya bakın!

Ses Olaylarının Yazıma Etkisi

Türkçe, seslerin birbirini etkilediği, hatta dönüştürdüğü bir dildir. Bu ses olayları, yazım kurallarını doğrudan etkiler. Eğer bu kurallara uymazsak, kulağımıza doğru gelen kelimeyi yanlış yazmış oluruz.

1. Ünsüz Benzeşmesi (Sertleşmesi)

Hani şu meşhur Fıstıkçı Şahap’ın sert ünsüzleri (f, s, t, k, ç, ş, h, p) var ya? İşte bir kelime bu harflerden biriyle bitiyorsa, ardından gelen “c, d, g” ile başlayan ekler de sertleşmek zorundadır. Yani “c” -> “ç”, “d” -> “t”, “g” -> “k” olur.

• Yanlış: Ağaçdan, sınıfda.
• Doğru: Ağaç**tan**, sınıf**ta**.

2. Ünsüz Yumuşaması (Değişimi)

Bir kelime sert ünsüzlerle (p, ç, t, k) bitiyorsa ve bu kelimeye ünlüyle başlayan bir ek gelirse, kelimenin sonundaki harf yumuşar (b, c, d, ğ).

• Yanlış: Kitapı, dolapın.
• Doğru: Kita**bı**, dola**bın**.
• Önemli İstisna: Bazı tek heceli kelimelerde yumuşama olmaz: Saçın, topu, ipi.

3. Ünlü Düşmesi (Hece Kaybı)

İki heceli bazı kelimeler ünlü harfle başlayan bir ek aldıklarında, ikinci hecedeki dar ünlü (ı, i, u, ü) düşer. Bu düşme yazıda da gösterilmelidir.

• Yanlış: Karını, Omuzum.
• Doğru: Kar**nı** (karın + ı), Omz**um** (omuz + um).

4. İkilemeler ve Pekiştirmeler

İkilemeler her zaman ayrı yazılır ve aralarına virgül gibi noktalama işareti konmaz.

• Örnekler: Koşa koşa, aşağı yukarı, mırın kırın.

Pekiştirmeler ise bitişik yazılır.

• Örnekler: Tertemiz, masmavi, sapsarı.

Kısaltmalar, Sayılar ve Tarihlerin Yazımı

Yazım kuralları sadece kelimelerden ibaret değil. Rakamlar, kısaltmalar ve tarihler de kurallara tabidir.

1. Kısaltmaların Yazımı

Kısaltmalar temelde ikiye ayrılır: Büyük harflerle yapılanlar ve küçük harflerle yapılanlar.

• Büyük Harfli Kısaltmalar: Genellikle kurum adlarıdır. Nokta kullanılmaz (T.C. ve T. gibi istisnalar hariç). Kısaltmaya ek getirilirken, kısaltmanın okunuşu esas alınır.
• Örnek: TBMM’ye, TDK’nin, PTT’den. (T.B.M.M.’ye DEĞİL!)
• Küçük Harfli Kısaltmalar: Genellikle ölçü birimleridir. Bunlara ek getirilirken kelimenin açılımı esas alınır.
• Örnek: kg’dan (kilogramdan), cm’ye (santimetreye).

2. Sayıların Yazımı

Sayılar metin içinde genellikle yazıyla belirtilir. Ancak para, istatistik, ölçü ve saat gibi kesinlik gerektiren durumlarda rakam kullanılır.

• Yazıyla: Dün üç yüz kişi geldi.
• Rakamla: Maç 21.00’de başlayacak. (Saat ve dakikayı ayırmak için tek nokta kullanılır.)
• Para ve Çeklerde: Sayılar bitişik yazılır (yüzellibeşbin).

3. Tarihlerin Yazımı

Belirli bir tarih bildiren ay ve gün adları büyük harfle başlar.

• Örnek: 29 Ekim 1923’te, 19 Mayıs Salı günü.
• Ayırıcı İşaret: Tarihleri ayırırken nokta (10.11.2023) veya eğik çizgi (10/11/2023) kullanabiliriz.

Sık Yapılan ve Gözden Kaçan Yazım Hataları

Bazı kelimeler var ki, dilimize öyle yerleşmiş yanlış halleriyle ki, doğrusunu yazmak bize tuhaf geliyor. İşte o tuzak kelimeler ve doğru yazımları:

• Yanlış: Herkez, yalnış, kiprik, laylon.
• Doğru: Her**kes**, ya**nlış**, kir**pik**, na**ylon**.

Ayrıca, birleşik kelimelerin ayrı mı bitişik mi yazıldığı da büyük derttir. Genellikle anlam kaybına uğrayan (yepyeni bir anlam kazanan) kelimeler bitişik yazılır.

• Bitişik Yazılanlar: Başöğretmen, aşevi, herhangi, birkaç, birtakım.
• Ayrı Yazılanlar: Hafta sonu, yurt dışı, yer altı (somut yer bildiriyorsa), arka plan.

Sevgili öğrenciler, Yazım Kuralları bir kere öğrenilince ömür boyu size eşlik edecek en değerli beceridir. Bol bol okuyarak ve yazarak bu kuralları pekiştirebilirsiniz. Unutmayın, iyi bir yazar olmak demek, doğru yazan bir yazar olmak demektir!