Fazla Mesai Yapan Sesler: Türkçe’de Ünlü ve Ünsüz Türemesi Konu Anlatımı

Merhaba Gençler, Bugün Ses Türemesini Hallediyoruz!

Ses türemesi, kelimeye bir ek getirildiğinde veya iki kelime birleşirken, kelimenin kökünde veya gövdesinde bulunmayan, fazladan bir sesin (ünlü veya ünsüz) ortaya çıkması olayıdır. Bu olay, dilin akıcılığını sağlamak ve söyleyişi kolaylaştırmak amacıyla gerçekleşir. Ses türemesi, kelimenin anlamını değiştirmez, sadece yapısını zenginleştirir. Türkçede iki ana başlıkta incelenir: Ünlü Türemesi ve Ünsüz Türemesi.

1. Ünlü Türemesi: Kelimenin Fazla Kilosu

Hadi dürüst olalım, bazen bir kelimeye ek getiriyoruz ama kelime sanki “Ben tek başıma yetersizim, araya bir ses daha almalıyım!” diyor. İşte bu, ünlü türemesidir. Yani kelimenin köküne ait olmayan, sonradan araya giren fazladan bir sesli harf (ünlü) görmemiz demektir.

Ünlü Türemesi En Çok Nerede Görülür?

Bizim ünlü türemesi olayımız genellikle iki durumda karşımıza çıkar. Bunları bilirsek, sınavda kimse bizi tuzağa düşüremez:

A. Küçültme Eki (-cık, -cik, -cuk, -cük) Geldiğinde

Türkçede küçültme eki olan “-cık” ekini tek heceli bazı kelimelere getirdiğimizde, araya otomatikman bir ünlü girer. Sanki kelime, eki kendine bağlamak için bir köprü kuruyor.

• Dar + cık: “Darcık” diyemiyoruz, dilimiz zorlanıyor. Hemen araya bir “ı” atıyoruz: Dar-ı-cık. (ı türedi)
• Az + cık: “Azcık” yerine: Az-ı-cık. (ı türedi)
• Bir + cik: “Bircik” yerine: Bir-i-cik. (i türedi)
• Genç + cik: Bu biraz istisnadır, “Gençcik” yerine: Gen-e-cik. (e türedi)

B. Pekiştirme Yapılırken

Bazen de pekiştirme yaparken (bir sıfatın anlamını güçlendirirken) ünlü türemesi görürüz. Bu, biraz daha az karşılaşılan bir durumdur ama önemlidir.

• Sapasağlam: Kökü “sağlam” değil mi? Pekiştirme yaparken araya “a” sesi girer. (sağlam -> sapa-sağlam)
• Yapayalnız: Kökü “yalnız”. Pekiştirme sırasında araya “a” sesi girer. (yalnız -> yapa-yalnız)

2. Ünsüz Türemesi: İkiz Kardeşler Ortaya Çıkıyor

Ünsüz türemesi, kelimenin sonu ünsüzle biten yabancı kökenli (Arapça) sözcüklere yardımcı eylem (etmek, olmak) geldiğinde veya bazı ekler eklendiğinde ortaya çıkan durumdur. Bu durumda kelimenin sonundaki ünsüz harf kendini kopyalar ve iki tane olur. Biz buna halk arasında “Ünsüz İkizleşmesi” de deriz.

Ünsüz Türemesi Nasıl Oluşur? (Yardımcı Fiiller)

Bu olay, genellikle “etmek” veya “olmak” yardımcı fiilleriyle kurulan birleşik fiillerde görülür. Kelime kökü zaten ünsüzle bitiyordur, yardımcı fiil eklenince aynı ünsüzden bir tane daha belirir.

Bu türeme, yazım kuralları açısından da çok önemlidir. Eğer bu fazladan sesi yazmayı unutursak, yazım yanlışı yapmış oluruz!

• His + etmek: “Hisetmek” değil, araya bir “s” daha girer: Hi-s-setmek. (s türedi)
• Zan + etmek: “Zanetmek” değil, araya bir “n” daha girer: Za-n-netmek. (n türedi)
• Af + etmek: “Afetmek” değil, araya bir “f” daha girer: A-f-fetmek. (f türedi)
• Ret + etmek: “Retetmek” değil, araya bir “t” daha girer: Re-t-tetmek. (t türedi)

Önemli Not: Bu kelimelerdeki türeme, kelimenin kökünde zaten o ünsüzün var olmasından kaynaklanır. Örneğin, “his” kelimesini tek başına söylerken sonundaki “s” sesi güçlüdür, “etmek” gelince kendini ikiye katlar.

3. Dikkat! Ses Türemesini Başka Olaylarla Karıştırma

Sevgili arkadaşlar, ses olayları bazen birbirine karışabilir. Eski notlarda gördüğünüz “kalınlaşma” ve “yumuşama” gibi olaylar, ses türemesi değildir! Onlar bambaşka konular.

Ünsüz Yumuşaması (Değişimi) Ses Türemesi Değildir!

Bazı öğrenciler “ağaç” kelimesinin “ağacı” olurken sondaki “ç” sesinin “c”ye dönüşmesini (yumuşamasını) türeme sanıyor. Hayır! Orada yeni bir ses *türemiyor*, var olan bir ses (ç) *değişiyor* (c oluyor).

Örnekler:

• Ağaç + ı -> Ağacı (Ç harfi C’ye dönüştü, türeme yok, yumuşama var.)
• Kitap + ım -> Kitabım (P harfi B’ye dönüştü, türeme yok, yumuşama var.)

Unutmayın: Türemede *yeni* bir ses eklenir. Yumuşamada ise *var olan* bir ses değişir.

4. Özet Tablo: Türeyen Sesleri Gözümüzle Görelim

Şimdi bu iki önemli türeme türünü bir tabloda karşılaştıralım ki, konuyu kafamızda tam olarak netleştirelim. Bu tablo, sınav öncesi son tekrarınız için harika bir özet olacak!

Gördüğünüz gibi, Türkçe hem çok düzenli hem de bazı küçük sürprizlere açık bir dildir. Ses türemesi, dilimizin akışını sağlayan ve kelimelerimize tat katan küçük ama önemli bir detaydır.

Şimdi sıra sizde! Çevrenizdeki metinlerde ve konuşmalarda bu “fazla mesai yapan” sesleri yakalamaya çalışın. Bol bol örnek çözerek konuyu tamamen cebinize koyabilirsiniz. Hepinize başarılar dilerim, bir sonraki derste görüşmek üzere!