Fiilden Fiil Yapım Ekleri: Türkçenin Dört Süper Gücü! (Edilgen, Ettirgen, İşteş, Dönüşlü)

Merhaba gençler, bugün fiilleri yeniden şekillendiriyoruz!

Fiilden Fiil Yapım Ekleri, fiil kök veya gövdelerine eklenerek onlardan tamamen yeni anlamda, ancak yine fiil görevinde olan sözcükler türeten eklerdir. Bu ekler sayesinde fiilin öznesi, nesnesi veya işi yapış biçimi değişir. Yani bir fiili alıp, ona “edilgenlik”, “ettirgenlik”, “işteşlik” veya “dönüşlülük” gibi farklı roller yükleriz. Bu ekler, türettikleri yeni fiille birlikte cümlenin anlamını kökten değiştirme gücüne sahiptir.

Türkçe, eklemeli bir dil olduğu için, bir kelimenin anlamını küçücük bir ekle tamamen değiştirebiliriz. Fiilden Fiil Yapım Ekleri de tam olarak bu sihirli değneğimizdir. Eski ders notunuzdaki gibi karmaşık tanımlara boğulmayacağız. Biz bu dört temel yapım ekini dört farklı süper kahraman gibi göreceğiz. Hazır mıyız, başlıyoruz!

1. Edilgen Fiiller: İş Yapılır, Yapan Kim? (Gizemli Kahraman)

Edilgenlik, fiile eklenen ekle birlikte, o işin kim tarafından yapıldığının belli olmaması durumudur. Cümlede işi yapan gerçek bir özne yoktur, sadece yapılan işten etkilenen bir sözde özne bulunur. Yani fiil, işi yapmayıp, işten etkilenen birine odaklanır.

Edilgenlik Ekleri:

• -l (Çiz-mek → Çiz-il-mek)
• -n (Gör-mek → Gör-ün-mek)

Günlük Hayattan Örnekler:

• Pencere kırıldı. (Kırdı? Kim kırdı? Bilmiyoruz! Önemli olan kırılma eylemi.)
• Bütün kitaplar özenle paketlendi. (Paketleyen belli mi? Hayır.)
• Sınav sonuçları sonunda açıklandı. (Kim açıkladı? Yönetim/Komisyon? Belli değil, eylem önemli.)

Edilgen fiillerin en büyük ipucu şudur: Eğer cümlenin başına “Başkası tarafından…” ifadesini getirebiliyorsak, o fiil edilgendir.

2. Ettirgen ve Oldurgan Fiiller: İş Yaptırma Sanatı (Patron Kahraman)

Bu ekler, fiilin anlamını “işi başkasına yaptırmak” şeklinde değiştirir. Ettirgen fiillerde zaten geçişli (nesne alabilen) olan bir fiilin geçişlilik derecesi artırılır. Oldurgan fiillerde ise başta geçişsiz (nesne alamayan) olan bir fiil, bu ekler sayesinde geçişli hale gelir.

Ettirgenlik/Oldurganlık Ekleri:

• -t (Yaz-mak → Yaz-ıt-mak)
• -r (Gül-mek → Gül-dür-mek)
• -dır / -dir / -dur / -dür (Sil-mek → Sil-dir-mek)

Ettirgen Fiil Örneği (Zaten Geçişli → Daha Geçişli):

Fiil: Oku-mak (Kitabı oku.) → Ettirgen: Oku-t-mak (Öğrenciye kitabı okut.)

Öğrenci Diliyle: Ben okuyorum, işi ben yapıyorum. Ama ben okutuyorum, işi başkasına yaptırıyorum. Kuaföre saçımızı kestirdiğimizde (kestir-mek) eylemi biz yapmayız, kuaför yapar. Biz sadece yaptırırız.

Oldurgan Fiil Örneği (Geçişsiz → Geçişli):

Fiil: Gül-mek (Kimi güldü? Olmaz.) → Oldurgan: Gül-dür-mek (Bizi güldür-dü.)

Öğrenci Diliyle: Normalde “gülmek” eylemi nesne almaz. Ama “-dür” ekini takınca artık nesne alabilir (“kimi güldürdü? Bizi!”). Artık fiilimiz geçişli oldu, yani onu oldurduk!

3. İşteş Fiiller: Ya Karşılıklı Ya Birlikte (Takım Oyuncusu Kahraman)

İşteşlik eki, fiildeki eylemin ya birden fazla kişi tarafından karşılıklı yapıldığını ya da birlikte, toplu halde yapıldığını gösterir. Unutmayın, işteş fiillerin öznesi her zaman çoğuldur veya gizli de olsa birden fazla kişiyi kasteder.

İşteşlik Eki:

• -ş (Bak-mak → Bak-ış-mak)
• -laş / -leş (Gör-mek → Gör-üş-mek)

a) Karşılıklı Yapma Anlamı:

• Tartış-mak (Karşılıklı konuşma)
• Selamlaş-mak (Karşılıklı selam verme)
• Dövü-ş-mek (Karşılıklı kavga etme)

b) Birlikte Yapma Anlamı:

• Uçu-ş-mak (Kuşlar toplu halde uçuyor.)
• Koşu-ş-mak (Çocuklar hep birlikte koşuyor.)
• Güle-ş-mek (Hep birlikte gülüyorlar.)

4. Dönüşlü Fiiller: İş Sana Döner (Aynadaki Kahraman)

Dönüşlü fiillerde, işi yapan özne (gerçek özne) ile işten etkilenen kişi yine aynıdır. Yani özne, eylemi kendi üzerinde gerçekleştirir. Bu tıpkı sabah kalktığımızda aynaya bakıp kendi kendimize hazırlanmamız gibidir. Dönüşlü fiillerde özne cümlenin hem faili (yapanı) hem de mefulü (etkileneni) olur.

Dönüşlülük Ekleri:

• -n (Giy-mek → Giy-in-mek)
• -l (Tara-mak → Tara-n-mak)

Örnekler:

• Ayşe süslen-di. (Süsleme eylemini yapan Ayşe, süsleme eyleminden etkilenen yine Ayşe.)
• Çocuklar hemen giyin-di. (Kendi kendilerini giydirdiler.)
• Yaşlı adam saklan-dı. (Saklama işini kendi üzerinde yaptı.)

Püf Noktası: Edilgen mi Dönüşlü mü? İşte Bütün Mesele Bu!

Gençler, en çok zorlandığınız nokta burası. Çünkü Edilgen ve Dönüşlü fiiller aynı ekleri (-l, -n) kullanır. Peki bunları nasıl ayıracağız? Çok basit:

Karıştırmayalım:

1. Kapı kilitlendi. (Edilgen → Kim kilitledi? Bilmiyoruz.)

2. Kadın, odaya girince hemen kilitlendi. (Dönüşlü → Kilitlenme işini kendi kendine yaptı.)

Toparlayalım ve Akılda Tutma İpuçları

Türkçede fiilden fiil yapan bu ekler, bize inanılmaz bir ifade zenginliği sunar. Bir fiili alıp ona farklı bir anlam yükleyebilmek, dilin gücünü gösterir. Unutmayın, yapım ekleri kelimenin anlamını ve türünü kökten değiştirir. Çekim ekleri ise sadece zaman, kişi, çoğul gibi anlamlar katar.

Bu dört temel yapıyı kafanıza yerleştirdiğinizde, cümle çözümlemelerinde hata yapma ihtimaliniz neredeyse sıfıra iner. Özellikle Edilgen ve Dönüşlü arasındaki ince çizgiyi tabloda gösterdiğimiz gibi zihninizde netleştirin.

Şimdi sıra sizde! Okuduğunuz metinlerde veya günlük konuşmalarda bu ekleri bulmaya çalışın. Bir fiilin Edilgen mi yoksa Dönüşlü mü olduğunu anlamak için hemen öznesine bakın. Eğer özne işi gerçekten yapıyorsa Dönüşlü, sadece işten etkileniyorsa Edilgen’dir.

Türkçenin tadını çıkarın gençler, bir sonraki derste görüşmek üzere!