Fiilden İsim Yapan Ekler: Eylemlerden Kahraman İsimler Yaratma Sanatı

Merhaba gençler, bugün eylemleri alıp onlardan yepyeni isimler türetmeyi, yani kelime laboratuvarında sihir yapmayı öğreniyoruz!

Fiilden isim yapım ekleri (FİYE), Türkçede eylem bildiren bir köke veya gövdeye gelerek o eylemin sonucunu, aracını, yerini veya soyut kavramını karşılayan yeni bir isim türeten eklerdir. Bu ekler, kelimenin türünü tamamen değiştirir ve kelimeye yepyeni, kalıcı bir anlam kazandırır. Örneğin, ‘gör-‘ fiilinden ‘-gü’ ekiyle ‘görgü’ ismi türetilir veya ‘yat-‘ fiilinden ‘-ak’ ekiyle ‘yatak’ ismi türetilir.

1. Neden Kelime Türetmeye İhtiyaç Duyarız?

Türkçe, eklemeli (bitişken) bir dil olduğu için kelime köklerini alıp onlara ekler takarak yeni anlamlar yaratmayı çok sever. Bu, dilimizin zenginliğinin ve pratikliğinin en büyük kanıtıdır. Bizim konumuz olan fiilden isim yapım ekleri de (FİYE), dilin en çalışkan eklerindendir.

Fiil ve İsim Ne Demek, Hızlıca Hatırlayalım

Unutmayın, bir kelimenin türünü değiştirdiğimizde ona bambaşka bir görev yüklüyoruz:

• Fiil (Eylem): İş, oluş, hareket bildirir. Zaman ve kişi eki alabilir. (Koş-, oku-, sev-)
• İsim (Ad): Varlıkları, kavramları, durumları karşılar. Zaman eki almaz. (Kitap, sevgi, koşu)

Bizim görevimiz, fiil kökünü alıp ona öyle bir ek takmak ki, artık zaman eki alamayacak, kalıcı bir varlığın ya da kavramın adı olacak.

2. Fiilden İsim Yapan Eklerin (FİYE) Baş Kahramanları

Fiilden isim yapan ekler oldukça fazladır, ancak biz sınavlar ve günlük konuşma dilinde karşımıza en sık çıkacak olanları gruplara ayırarak inceleyeceğiz. Bunlar, kelimeyi kökünden dönüştüren, en güçlü eklerdir.

2.1. Hareketin Adını Verenler: -m, -ma / -me, -ış / -iş

Bu ekler genellikle eylemin kendisini, eylemin yapılış biçimini veya sonucunu adlandırır.

A) -m Eki (Genellikle Soyut Kavram Yaratır)

Bu ek, fiile gelerek eylemin sonucunu veya soyut halini adlandırır. Çok güçlü bir ektir ve kelimeyi kalıcı bir isim yapar.

• Örnekler:
  • Tüken-mek → Tüken-im (Tüketilen şey)
  • Öl-mek → Ölüm (Kalıcı kavram)
  • Biç-mek → Biçim (Şekil, tarz)
  • San-mak → Sanım (Varsayım)

B) -ma / -me Eki (Dikkat! İsim-Fiil ile Karıştırma!)

Bu ek, Türkçenin en kafa karıştırıcı ama en yaygın ekidir. Eğer bir fiile gelip o fiili kalıcı bir isme dönüştürüyorsa, bu bir yapım ekidir.

• Örnekler (Kalıcı İsim Yapım Eki):
  • Dondur-mak → Dondurma (Yediğimiz şeyin adı)
  • Kaz-mak → Kazma (Aletin adı)
  • Sarma-mak → Sarma (Yemeğin adı)

Püf Noktası: Eğer kelimeyi çoğul yapabiliyorsak (dondurmalar, sarmalar) veya olumsuz yapamıyorsak (kazmama olmaz), o artık kalıcı bir isimdir ve yapım ekidir.

C) -ış / -iş / -uş / -üş Eki (Tarz ve Biçim)

Bu ek, eylemin yapılış şeklini, tarzını ifade eden kalıcı isimler yapar.

• Örnekler:
  • Gül-mek → Gülüş (Gülme tarzı)
  • Bak-mak → Bakış (Bakma biçimi)
  • Yürü-mek → Yürüyüş (Bir hareketin adı/tarzı)

2.2. Araç, Yer ve Sonuç Bildirenler: -k, -gI, -aç, -ak

A) -k Eki (Gizli Kahraman)

-k eki tek başına veya başka eklerle birleşerek (bkz: -ak, -ık) çok sayıda isim türetir. Genellikle eylemin sonucunu veya eylemin yapıldığı aracı belirtir.

• Örnekler:
  • Yaz-mak → Yazık (Acınacak durum)
  • Dile-mek → Dilek (İstenen şey)
  • Gere-mek → Gerek (İhtiyaç)

B) -gI / -gU / -gÜ Eki (Soyut Kavram Yaratır)

Bu ek, fiilden yepyeni, genellikle soyut bir kavram türetir. Eğitim hayatımızda en çok karşımıza çıkan eklerdendir.

• Örnekler:
  • Sev-mek → Sevgi (Duygunun adı)
  • Bil-mek → Bilgi (Kavramın adı)
  • Ver-mek → Vergi (Ödeme türünün adı)
  • Çek-mek → Çeki (Tartma aracı/birim)

C) -ak / -ek Eki (Yer veya Araç Bildirir)

Bu ekler, eylemin yapıldığı yeri, sonucu veya aracı karşılayan isimler türetir.

• Örnekler:
  • Dur-mak → Durak (Durulan yer)
  • Yat-mak → Yatak (Yatılan yer)
  • Kaç-mak → Kaçak (Kaçan kişi/durum)
  • Uç-mak → Uçak (Uçan araç)

D) -aç / -eç Eki (Araç Bildirir)

Bu ekler, eylemi gerçekleştirmeye yarayan araçların veya sonuçların adını verir.

• Örnekler:
  • Kıvrıl-mak → Kıvraç (Aletin adı)
  • Gez-mek → Gezeç (Araç adı, eskiden kullanılan bir kelime)

2.3. Nadir Ama Önemli Ekler: -ntı, -c, -ıt

• -ntı / -inti: Fiilin sonucunda ortaya çıkan, genellikle küçük veya olumsuz şeyleri adlandırır.
  • Sızı-mak → Sızıntı
  • Gez-mek → Gezinti
• -c / -ç: Çok az kelimede görülür.
  • Güven-mek → Güvenç
  • Kazan-mak → Kazanç
• -ıt / -ut:
  • Ölç-mek → Ölçüt (Kriter)
  • Kan-mak → Kanıt (Delil)

3. FİYE’ler Tablosu: En Çok Kullanılan Ekler ve Görevleri

Şimdi öğrendiklerimizi bir tabloda toplayalım. Bu tabloyu ezberlemek yerine, eklerin kelimeye kattığı anlam görevini kavramaya çalışın.

4. Türkçe Öğretmeninizden Kritik İpuçları: Karıştırma!

4.1. İsim-Fiil mi, Kalıcı İsim mi? (-ma/-me Tuzağı)

Bu, sınavların en sevdiği tuzaktır. İsim-fiil eki (-ma/-me), eylemin adını geçici olarak verirken, fiilden isim yapım eki (-ma/-me) ise artık o varlığın kalıcı adıdır. Aradaki farkı anlamak için şu iki testi uygulayabiliriz:

1. Olumsuzluk Testi: İsim-fiiller olumsuz yapılabilir. Kalıcı isimler yapılamaz.
   • Ağaç kesme işi yasaktır. (İsim-Fiil → Ağaç kesmeme işi…)
   • Çocuk elindeki dolmayı yedi. (Kalıcı İsim → Dolmamayı yedi diyemeyiz.)
2. Çoğul Testi: Kalıcı isimler çoğul eki (-ler/-lar) alabilir.
   • Pazardan iki kilo dondurmalar aldık. (Kalıcı İsim)
   • Onun gülmeleri beni mutlu etti. (İsim-Fiil/Geçici ad)

Unutma: Eğer kelime, bir nesnenin, yemeğin, aletin veya yerin adı olmuşsa, gözün kapalı “Fiilden İsim Yapım Eki” de. (Örn: Kavurma, Çakmak, Yemek, Görünüm).

4.2. Yapım Eki Her Zaman Yeni Bir Anlam Yaratır

Yapım eklerinin en temel görevi, kelimenin anlamını ve türünü değiştirmektir. Eğer bir kelimeye ek geldiğinde, o kelime yepyeni, bağımsız bir kavrama dönüşüyorsa (örneğin, “sevmek” eyleminden “sevgi” soyut ismi oluşuyorsa), bu kesinlikle bir yapım ekidir. Yapım ekleri türemiş kelimeler oluşturur.

4.3. -lık/-lik Eki Neden Burada Yok?

Eski notlarınızda veya bazı kaynaklarda -lık/-lik ekini görmüş olabilirsiniz. Evet, bu ek bir isim yapım ekidir ama genellikle İsimden İsim veya Sıfattan İsim yapar.

• İyi (Sıfat) → İyilik (İsim)
• Göz (İsim) → Gözlük (İsim)

Nadiren, fiilden türemiş bir isme gelebilir (göz-lük gibi), ama doğrudan fiil köküne gelip isim yapma görevi FİYE’lerin ana görevi değildir. Bu yüzden asıl FİYE’ler listesine dahil etmiyoruz. Sakın karıştırma!

Gördüğünüz gibi, Türkçe dersi aslında bir dedektiflik işi. Kelimenin kökünü bul, eki çıkar, anlamı değişmiş mi diye bak. Eğer fiil artık isim olmuşsa, görev tamam! Şimdi sıra sizde, günlük hayatta kullandığınız kelimelerin köklerini bulup hangi yapım eklerini aldığını incelemeye başlayın. Başarılar dilerim!