Fiillerin Aynaya Baktığı Yer: Dönüşlü Fiiller Konu Anlatımı (-n, -l Eklerinin Sırrı)

Merhaba Gençler, Bugün Fiillerin Aynaya Baktığı O Yere Gidiyoruz!

Dönüşlü fiiller, bir eylemi yapan (özne) ile o eylemden etkilenen (nesne) aynı kişi veya şey olduğunda ortaya çıkar. Türkçe’de fiil köklerine eklenen ‘-n’ veya ‘-l’ ekleriyle türetilirler. Bu fiillerde hareket, öznenin kendisinden başlar ve yine özneye geri döner (yansır). Kısacası, işi kim yapıyorsa, sonuçları da onu bulur. Örneğin, “yıkanmak”, “giyinmek” gibi.

Sevgili öğrencilerim, dil bilgisi konuları arasında en çok kafa karıştıran noktalardan biri, dönüşlü fiillerdir. Çünkü bu fiiller, tıpkı edilgen fiiller gibi ‘-n’ ve ‘-l’ eklerini alırlar. Ama aralarında dağlar kadar fark var! Hazırsanız, bu iki kardeşi birbirinden nasıl ayıracağımızı, esprili ve kalıcı yöntemlerle öğreniyoruz.

Dönüşlü Fiilin Kahramanları: -n ve -l Ekleri

Dönüşlü fiiller, her zaman geçişli veya geçişsiz bir fiil kökünden türetilir ve türetilirken iki ekten birini kullanırız:

• -n eki: Boya-n-mak, tara-n-mak, giy-i-n-mek.
• -l eki: Bu ek dönüşlü fiillerde çok nadir kullanılır, genellikle Edilgen (Pasif) çatıda karşımıza çıkar. Ancak fiil kökü L harfiyle bitiyorsa (Örn: sallamak), ek olarak ‘-ın’ veya ‘-un’ gelir.

Unutmayın: Dönüşlü fiillerde asıl mesele, eylemin kişinin kendi üzerinde gerçekleşmesidir. Yani, eylemin faili (yapanı) bellidir ve bu kişi aynı zamanda eylemden etkilenendir.

Örnekler:

“Ali, sabah erkenden tıraşlandı.” (Tıraş etme işini Ali yaptı ve Ali etkilendi.)

“Küçük çocuk, annesini görünce hemen sarındı.” (Sarılma işini çocuk yaptı ve kendine sarıldı.)

Ayna Testi: Dönüşlü Fiil mi, Edilgen Fiil mi?

İşte sınavların ve denemelerin en kritik noktası! Dönüşlü ve Edilgen fiillerin ikisi de ‘-n’ veya ‘-l’ ekini kullandığı için karıştırılır. Biz buna “Çatı Karmaşası” diyoruz. Bu karmaşayı çözmek için sadece tek bir soru soracağız: “Bu işi Kim Yaptı?”

1. Dönüşlü Fiiller (Refleksif): İş Bana Geri Döndü!

Dönüşlü fiillerde özne, işi gerçekten yapandır. Cümleye baktığımızda işi kimin yaptığını net bir şekilde görürüz. İş, öznenin kendisinden başlar ve yine özneye döner. Sanki özne, eylemi kendine uyguluyormuş gibi düşünün.

• Örnek: “Genç kız, mezuniyet için özenle süslendi.” (Süsleme işini yapan kim? Genç kız. İşi kendi kendine yaptı.)

2. Edilgen Fiiller (Pasif): Başkası Tarafından Yapıldı!

Edilgen fiillerde ise durum farklıdır. Özne, işi yapan değil, işten etkilenendir (buna Sözde Özne deriz). Asıl işi yapan (gerçek özne) ya belli değildir ya da cümlede “tarafından” ifadesiyle gizlenmiştir. Edilgen fiil, daima “Başkası tarafından yapılma” anlamı taşır.

• Örnek: “Sınıf, bayram için rengarenk balonlarla süslendi.” (Süsleme işini yapan kim? Belli değil, öğrenciler veya öğretmenler tarafından yapıldı.)

Bu farkı bir tablo ile kafamıza kazıyalım:

Günlük Hayattan Dönüşlü Fiil Örnekleri ve Kullanım Alanları

Dönüşlü fiiller, özellikle kişisel bakım, duygusal durumlar ve kendi kendine gerçekleşen hareketleri anlatırken çok işimize yarar. İşte en sık kullandığımız dönüşlü fiiller:

1. Kişisel Bakım ve Hazırlık Fiilleri

Bu fiiller, öznenin kendi bedeni üzerinde gerçekleştirdiği rutin eylemlerdir.

• Yıkanmak: Her akşam mutlaka sıcak suyla yıkanırım.
• Giyinmek: Sabahları geç kalmamak için hızlıca giyiniyoruz.
• Taranmak: Rüzgarda dağılan saçlarını dikkatlice tarandı.
• Süslenmek: Aynanın karşısında dakikalarca süslendi.

2. Duygusal ve Psikolojik Durum Fiilleri

Bu fiiller, öznenin iç dünyasında veya duygusal tepkilerinde meydana gelen değişimleri ifade eder.

• Sevinmek: Sınav sonucunu görünce çok sevindik.
• Üzülmek: Kötü habere hepimiz çok üzüldük.
• Korkmak: Karanlıkta tek başına kalınca birden korktu.
• Utanmak: Kalabalık önünde konuşurken biraz utanıyorum.

3. Kendiliğinden Gerçekleşen Hareket Fiilleri

Bazı fiiller, bir nesnenin kendiliğinden, dışarıdan bir etki olmadan hareket etmesini ifade eder (Ancak bu tür fiillerde özne cansızsa, Edilgenliğe kayma riski vardır, dikkatli olmalıyız).

• Uyanmak: Annem seslenmeden kendiliğinden uyandı.
• Toplanmak: Dağınık eşyalar, annem gelmeden toplandı. (Burada ‘toplanma’ işini yapan kişi belliyse dönüşlü, değilse edilgen olur.)

Dönüşlü Fiillerde Sık Yapılan Hatalar (Kendi Zamiri Tuzağı)

Türkçe’yi çok seven bir öğretmen olarak, sizin en çok nerede takıldığınızı biliyorum. Dönüşlü fiilleri kullanırken öğrenciler, anlamı pekiştirmek için gereksiz yere “kendi” zamirini kullanır. Bu, anlatım bozukluğuna yol açar!

Unutmayın: Dönüşlü fiil zaten eylemin “kendi kendine” yapıldığı anlamını taşır. Bu yüzden “kendi” kelimesini tekrar kullanmak fazlalıktır (gereksiz sözcük kullanımı).

Yanlış Kullanım: O, odasında kendini giyindi.

Doğru Kullanım: O, odasında giyindi. (Zaten kendi kendine giyindiği belli.)

Yanlış Kullanım: Ben aynada kendime bakınıyorum.

Doğru Kullanım: Ben aynada bakınıyorum. (Bakınma işi zaten kendine yöneliktir.)

Bu gereksiz kullanıma düşmemek için, cümleyi kurduktan sonra bir daha okuyun ve “kendi” kelimesini çıkarın. Anlam bozulmuyorsa, o kelime fazlalıktır.

Konuyu Toparlayalım ve Akılda Tutalım

Bugün, fiil çatılarının en hareketli ve en kişisel olanı olan dönüşlü fiilleri inceledik. Unutmayın, dönüşlü fiillerde eylem, bir bumerang gibi fırlatılır ve fırlatana geri döner. İşi yapan da, işten etkilenen de aynı kişidir.

Eğer bir fiilin dönüşlü mü yoksa edilgen mi olduğunu anlamakta zorlanıyorsanız, hemen tabloyu hatırlayın ve o sihirli soruyu sorun: “İşi kim yaptı?” Eğer cevap net bir şekilde özneyi işaret ediyorsa, o fiil dönüşlüdür ve özne işi kendi kendine yapmıştır.

Dil bilgisi bir zincirin halkaları gibidir. Bir konuyu sağlam öğrenirsek, diğerleri de arkasından gelir. Bol bol örnek çözerek ve günlük konuşmalarınızda bu fiillere dikkat ederek konuyu iyice pekiştireceğinize eminim. Bir sonraki derste görüşmek üzere, Türkçe ile kalın!