Kesme İşareti (’) Konu Anlatımı: Ekler Neden Ayrılır, Kimler Ayrılmaz?

Merhaba Gençler, Bugün Dilimizin En Nazik İşaretini Çözüyoruz!

Merhaba gençler, Türkçe’nin en çok karıştırılan ama aslında kuralları en net olan noktalama işaretlerinden biriyle, yani Kesme İşaretiyle (’) karşı karşıyayız. Kesme işareti, özel isimlere gelen çekim eklerini ayırarak yazım karışıklığını önler. Ayrıca belirli kısaltmalarda, sayılara gelen eklerde ve seslerin düştüğünü göstermekte kullanılır. O, kelimeye “dur, burası özel ve ayrılmalı!” diyen küçük ama güçlü bir uyarıcıdır. Bu derste, kesme işaretinin dilimizdeki görevini netleştirip, nerede kullanıp nerede kullanmayacağımızı sağlam bir şekilde öğreneceğiz.

Bizim dilimizde her kelimeye ekler gelir, değil mi? İşte kesme işareti, bu eklerin bazılarını kelimenin kökünden ayırma görevini üstlenir. Peki, hangi ekler bu ayrılığı hak ediyor, hangi ekler kelimeyle bir bütün oluyor? Gelin, bu ayrılık hikayesini kurallara bağlayalım.

Kesme İşaretinin Temel Kullanım Alanları: VIP’ler ve Çekim Ekleri

Kesme işaretinin en temel ve en sık karşımıza çıkan görevi, Özel İsimlere gelen çekim eklerini ayırmaktır. Özel isimler, tıpkı bir VIP gibi, onlara gelen ekleri yanına alırken araya bir koruma (kesme işareti) koyar.

Bu konuyu üç ana başlıkta toplayabiliriz:

1. Kişi Adları, Yer Adları ve Kurum Adları

Kişi adlarına, soyadlarına, takma adlara ve coğrafi yer adlarına gelen çekim ekleri kesme işaretiyle ayrılır.

• Kişi Adları: Dün akşam Ahmet’e uğradık. (Ahmet özel isim, -e çekim eki)
• Yer Adları: Türkiye’nin geleceği gençlerde. Ankara’da okuyorum.
• Millet Adları: Türk’ün gücü, İngiliz’den gelen misafirler.
• Özel Unvanlar: Gül Öğretmen’in notları harikaydı. Fatih Sultan Mehmet’ten kalan eserler.

Dikkat! Unutmayın, bu kural sadece çekim ekleri için geçerli. Çekim ekleri kelimenin anlamını değiştirmez, sadece görevini (durumunu, sahipliğini) değiştirir.

2. Sayılar ve Kısaltmalara Gelen Ekler

Eğer bir cümlede sayı kullanıyorsak veya büyük harflerle yapılmış bir kısaltmaya ek getiriyorsak, yine kesme işaretini kullanırız.

• Sayılar: Sınav 14.00’te başlayacak. Bu yıl 2024’ün en güzel yazı oldu.
• Kısaltmalar: TBMM’ye yeni yasa teklifi sunuldu. Bu raporu TDK’nin kurallarına göre düzenledik.
• Harfler: Türkçe alfabede a’dan z’ye kadar tüm harfleri öğrenmeliyiz.

3. Şiirlerde ve Ses Düşmelerinde Kullanımı

Kesme işareti, özellikle halk şiirinde veya konuşma dilini taklit eden metinlerde, ölçü gereği veya söyleyiş kolaylığı için düşürülen sesleri göstermek amacıyla kullanılır. Bu, metne eski ve otantik bir hava katar.

Örnek:

• “Güzelliğin on par’etmez / Bu bendeki aşk olmasa.” (par’etmez = para etmez)
• “N’apıyorsun?” (N’apıyorsun = Ne yapıyorsun)

Kesme İşaretinin Kullanılıp Kullanılmadığı Durumlara Genel Bakış

Aşağıdaki tablo, kesme işaretinin en çok karıştırıldığı durumları netleştiriyor. Bu tabloyu aklınıza kazıyın, çünkü buradaki hatalar sınavda puan kaybetmenize neden olabilir!

Kesme İşaretinin KESİNLİKLE Kullanılmadığı Durumlar

Şimdi gelelim işin en önemli kısmına: Kesme işaretinin adeta “yasak bölge” ilan edildiği yerlere. Bu kurallar, TDK tarafından netleştirilmiştir ve hatasız yazım için kritik öneme sahiptir.

1. Yapım Ekleri ve Çokluk Eki (-ler, -lar)

Daha önce ne demiştik? Kesme işareti sadece çekim eklerini ayırır. Yapım ekleri ise kelimenin anlamını değiştirir ve ondan yeni bir kelime türetir. Bu yeni kelime, özel isimden türese bile, artık ayrılmaz bir bütündür.

• Yapım Ekleri: Ankaralı, Bursalı, Türkçenin, Avrupalılaşmak. (Bunların hepsi bitişik yazılır.)
• Çokluk Eki (-ler, -lar): Özel isimlere gelen çokluk eki (-ler) asla ayrılmaz. Çünkü bu ek, özel ismin tekliğini bozar ve genel bir anlam katar.
• Doğru: Yarın Ayşelerle sinemaya gideceğiz. (Ayşe ailesi anlamında)
• Yanlış: Ayşe’lerle, Mehmet’ler.

Kilit Bilgi: Yapım ekinden sonra gelen çekim ekleri de ayrılmaz. Örnek: İstanbullunun (İstanbullu yapım eki aldı, ardından gelen -nun eki ayrılmaz.)

2. Kurum, Kuruluş, Kurul, İş Yeri Adları

Bu kuralı çok sık karıştırıyorsunuz! 2000’li yılların başından beri Türkçede önemli bir değişiklik yapıldı:

Bakanlık, üniversite, dernek, okul, şirket, kulüp gibi kurum ve kuruluş adlarına gelen ekler kesme işaretiyle ayrılmaz!

• Doğru: Çevre ve Şehircilik Bakanlığına başvurduk.
• Doğru: Türk Dil Kurumunun yeni kararları.
• Doğru: Galatasaray Spor Kulübüne üye oldum.
• Yanlış: Milli Eğitim Bakanlığı’na, Türk Dil Kurumu’nun.

3. Tamamlanmış Unvanlar ve Özel İsimli Tamlamalar

Özel isim tamlamaları kurulurken, tamlamanın ikinci kelimesine gelen iyelik (sahiplik) ekleri ayrılmaz.

• Boğaz Köprüsü’nün güzelliği. (Burada ayrılır, çünkü tamlama adı “Boğaz Köprüsü”dür.)
• Anadolu Hisarı’nın tarihi. (Ayrılır.)

Ancak, bazı özel isimler (Örn: Vali, Kaymakam gibi) tamlamanın bir parçasıysa ve unvan değilse ayrılmaz.

Özet ve Son Sözler

Sevgili öğrenciler, kesme işareti, yazılı dildeki düzeni sağlayan bir bekçidir. Onun görevi, özel olanı genelden, kök olanı ekten ayırmaktır. Eğer bir kelimeye gelen ek, o kelimenin anlamını değiştirmiyorsa (çekim ekiyse) ve kelime özel isimse, kesme işaretini kullanırız. Eğer ek, kelimeden yeni bir kelime türetiyorsa (yapım ekiyse) veya kelime bir kurum adıysa, kesme işareti kesinlikle kullanılmaz.

Bu kuralları bol bol tekrar edip örnek çözdükçe, kesme işareti sizin için artık bir problem olmaktan çıkacak. Unutmayın, Türkçe öğrenmek demek, dilimizin inceliklerini ve kurallarını sevmek demektir. Hep birlikte bu incelikleri öğrenmeye devam edeceğiz!