8. Sınıf Fiillerde Çatı Konu Anlatımı
Bu dersimizde 8. Sınıf Fiillerde Çatı Konu Anlatımını gerçekleştireceğiz. Bu anlatımın sonunda aşağıdaki kazanımları elde edecek ve aşağıda yer alan soruların cevaplarına ulaşmanızı hedeflemekteyiz. Bu konu dersimizin temel konularından biridir. 8. Sınıf Fiillerde Çatı Konusunu anlamak diğer konularda da başarınızı etkiler. Bu nedenle hem derslerinize vaktinde çalışmanızı hem de bol bol kitap okuyarak anlamanızı geliştirmenizi öneririm. Aşağıda yer alan alt konu başlıklarını tıklayarak alt konular arasında geçiş yapabilirsiniz.
- Fiillerde çatı nedir? Çatı ne amaçla kullanılır?
- Nesnelerine göre fiiler ne demektir? Geçişli fiil nedir?
- Geçişsiz fiil nasıl bulunur? Geçişli fiiller ne işe yarar?
- Oldurgan fiil nedir? Cümlede oldurgan fiil nasıl bulunur?
- Ettirgen fiiller ne amaçla kullanılır? Ettirgen fiil nasıl tespit edilir?
- Öznelerine göre fiiller nasıl anlaşılır? Öznelerine göre fiiller nelerdir?
- Etken fiil nedir? Cümleye kattığı anlam nasıl anlaşılır?
- Edilgen fiiller ve edilgen fiiller ile ilgili sorulan soru tipleri nelerdir?
- Dönüşlü ve İşteş fiilleri nasıl pratik bir şekilde bulursunuz?
8. Sınıf Fiillerde Çatı Konusunu incelemeye “Fiillerde Çatı nedir?” sorusu ile başlayalım.
Fiillerin cümle içinde özne ve nesne alıp almamalarına göre gösterdiği özellik fiillerde çatı olarak adlandırılır. Örneğin; hikâyede geçen “binmek” fiili nesne almaz. Bu yüzden geçişsiz bir fiildir. Gerçek öznesi olduğu için de etken fiildir.
8. Sınıf Fiillerde Çatı
Varlıkların yaptığı iş; oluş ve hareketleri bir kip ve şahsa bağlı olarak ifade eden sözcüklere eylem ya da fiil denir. Cümledeki eylemi yapan öznedir, öznenin yaptığı, yüklemin bildirdiği işten etkilenen de nesnedir.
İşte fiillerin özne ve nesnelerine göre almış oldukları durumlara, gösterdikleri özelliklere çatı denir. Çatı, yüklemi fiil olan cümlelerde aranır; yüklemi isim ve isim soylu olan cümlelerde çatı aranmaz.
Ayşe bursluluk sınavını kazandı. Cümlesinde yüklem olan “kazanmak” fiili özne ve nesne alıp almamasına göre incelenebilir.
Emre çok başarılı bir öğrenciydi. Cümlesinde yüklem olan “çok başarılı bir öğrenciydi” söz grubu eylem özelliği taşımadığından çatı aranmaz.
Fiiller çatı bakımından nesnelerine ve öznelerine göre olmak üzere iki şekilde incelenir:
Nesnelerine Göre Fiiller
Fiillerin nesne alıp almamasına göre incelenmesidir. Buna nesne-yüklem ilişkisi de denir. Fiiller nesnelerine göre geçişli, geçişsiz, oldurgan ve ettirgen fiil olmak üzere dörde ayrılır. Ancak oldurgan ve ettirgen fiiller de geçişli fiil içine dahil edilebilir.
Geçişli Fiiller
Fiilin gerçekleşmesi için bir nesneye ihtiyaç duyulan yani nesne alabilen fiillere geçişli fiil denir. Bazı fiillerin gerçekleşmesi bir nesnenin varlığına bağlıdır. Örneğin; “okumak” fiilinin gerçekleşmesi kesinlikle okunacak bir şeyin olmasına bağlıdır.
Fiiller konusunda gördüğümüz “kılış fiilleri” geçişli fiillerdir: almak, çizmek, vurmak, yazmak, istemek…
> Ahmet yatmadan önce süt içer.
Cümlesinde “içmek” fiilinin gerçekleşmesi için içilecek bir şeyin olması s ‘ gerekir. Bu cümledeki nesne “süt” sözcüğü olduğuna göre bu cümlenin; yüklemi geçişli fiildir.
Tüm soruların cevaplarını doğru bildi. Cümlesinde “bildi” eyleminin gerçekleşmesi mutlaka bir nesneye bağlıdır. Bunu yükleme “neyi” sorusunu sorarak bulabiliriz. Bu soruya karşılık veren “tüm soruların cevaplarını” söz grubu cümlenin nesnesi durumundadır. Buna göre “bilmek” fiili geçişli fiildir.
“Adam, viran bağın içindeki harap kulübeyi buldu.” Cümlesinde özneyi bulduktan sonra nesneyi bulmak için “neyi buldu” diye sorduğumuzda “viran bağın içindeki harap kulübeyi” cevabını alırız. Görüldüğü gibi “bulmak” fiili geçişli fiildir.
Fiilin geçişli olması için cümlede mutlaka nesnenin bulunması gerekmez. Bazen fiil geçişli olduğu hâlde cümlede nesne kullanılmamış da olabilir.
> Dün gece iki saat okumuş. Cümlesinde “okumuş” yüklemine nesneyi bulmak için “neyi okumuş” diye sorduğumuzda, cevap alamıyoruz. Fakat yükleme neyi sorusunu sorduğumuzda cümlede nesne bulunmasa bile okunan bir şeyin olduğunu düşünebiliyoruz. Sorduğumuz soruya “kitap, roman, gazete, dergi…” gibi cevaplar alabiliriz. Hatta böyle durumlarda cümleye yukarıdaki tırnak içindeki sözcükleri kapsayan “onu” gibi bir tür “gizli nesne” getirebiliriz. O hâlde bu cümlenin yüklemi geçişlidir. Fakat cümlede nesne yoktur.
Geçişli Fiile Örnek Soru :
Aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi geçişli bir fiildir?
A) Üzümcü, küfeyi yavaşça yere bıraktı.
B) Pencerenin önünde ona bakıyordu.
C) Küfenin altında iki büklüm gidiyordu.
D) Soluklanıp, derin derin mavi denize baktı.
Çözüm : Geçişli fiil, nesne alabilen yani yükleme sorulan “ne, neyi, kimi” sorularına cevap verebilen fiildir. Buna göre, B, C ve D seçeneklerindeki yüklemler nesneyi bulmak için sorduğumuz sorulara cevap vermediği için geçişsiz fiildir. A seçeneğinde ise özneyi bulduktan sonra yükleme “neyi bıraktı” diye sorduğumuzda “küfeyi” cevabını alıyoruz. O hâlde bu fiil geçişlidir. Sorunun doğru seçeneği A’dır.
Geçişsiz Fiiller
Nesne almayan, nesneye ihtiyaç duymayan yani “ne, neyi, kimi” sorularına cevap vermeyen fiillere geçişsiz fiil denir. Bu fiillere cümle dışında da kesinlikle nesne getirilmez.
> Sanatçılar uzun çalışmalardan sonra başarıya ulaşırlar. Cümlesinde “ulaşmak” fiilinin yapılması bir nesneye bağlı değildir. Zaten yükleme sorulan “ne, neyi, kimi” sorularına da cevap vermemektedir. Dolayısıyla bu fiil geçişsizdir.
> Bebek durmadan ağlıyor.
> Anlattığı fıkraya hepimiz güldük.
> Orman bir saat içinde yanmış.
cümlelerinde yükleme sorulan “ne, neyi, kimi” sorularına cevap veren bir öge yani nesne bulunmadığından altı çizili fiiller geçişsizdir.
Cümlenin ögelerinde de belirttiğimiz gibi ister ögeleri ayırmak ister bir fiilin geçişli veya geçişsiz olduğunu öğrenmek için önce cümlenin öznesi bulunmalı, daha sonra nesne aranmalıdır. Yoksa özneyi bulmadan nesneyi bulmak yanlış yapmamıza neden olabilir.
Geçişsiz Fiil Konusu için Örnek Soru :
Aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi geçişsiz fiildir?
A) Cümledeki yardımcı fiilleri bulunuz.
B) Çocuklar güle oynaya geliyor.
C) Dağılmış oyuncakları topluyordu.
D) Evin kapısını değiştirmişler.
Çözüm : Geçişsiz fiil; nesne almayan “ne, neyi, kimi” sorularına cevap vermeyen fiillerdir. A’da “cümledeki yardımcı fiilleri”, C’de “dağılmış oyuncaklarım”, D’de “evin kapısını” sözcük grupları nesne görevindedir. Bu yüzden A, C ve D seçeneklerinde yüklemler geçişli fiildir. B seçeneğindeki “geliyor” fiili “ne, neyi, kimi” sorularına cevap vermediğinden geçişsizdir. Bu nedenle doğru seçenek B’dir.
Oldurgan Fiiller
8. Sınıf Fiillerde Çatı Konusunu incelemeye Oldurgan fiilleri anlatarak devam edelim. Geçişsiz fiillerin “-r, -t, -dır, -tır” yapım ekleriyle geçişli hale getirilmesine oldurgan fiil denir. Oldurgan fiil özel olarak sorulmadığı zaman bu fiilleri geçişli fiil kabul etmek gerekir.
> Çocuklar erkenden uyudu, cümlesinde “uyudu” fiili nesne almadığı için geçişsiz fiildir. Aynı cümleyi, “Çocukları erkenden uyu-t-tu” şeklinde fiile “-t” ekini getirerek söylediğimizde bu fiilin nesneyi bulmak için sorduğumuz sorulara cevap verdiğini görmekteyiz. İşte “uyudu” fiili geçişsizken “-t” ekiyle geçişli hâle gelmiştir. Buna oldurgan fiil diyoruz. Yine aynı şekilde :
> Anlattığı fıkrayla bizi güldürdü.
> Ablam, yemeği pişirdi.
> Öğretmen, arkadaşımı sınıftan çıkardı. Cümlelerindeki altı çizili “gülmek, pişmek, çıkmak” fiilleri geçişsizken “-r, -dır” ekleriyle geçişli hâle gelmiş ve oldurgan fiil olmuştur.
Ettirgen Fiiller
Geçişli fiillerin “-r, -t, -dır, -tır” yapım ekleriyle geçişlilik derecelerinin artırılmasına ettirgen fiil denir. Bu fiillerde öznenin işi başkasına yaptırması söz konusudur. Ettirgen fiil, özel olarak sorulmadığında bu filleri geçişli fiil kabul etmek gerekir.
> Gamze güzel bir şiir okudu, cümlesinde “okudu” fiili “güzel bir şiir” nesnesini aldığından geçişli bir fiildir.
> Gamze güzel bir şiir okuttu, (oku-t-tu) cümlesinde de yine aynı nesneyi almıştır. Fakat fiilin “t” ekiyle geçişlilik derecesi artırılmıştır. Birinci cümle özne olan “Gamze” okumak eylemini yaparken ikinci cümlede ise eylemi başkasına yaptırmaktadır. Dolayısıyla “okuttu”, ettirgen bir fiildir.
> Evi yok pahasına sattırdı.
> Tahtaya güzel bir resim çizdirdi.
> Arabadaki eşyaları kapıcıya aldırdı.
cümlelerindeki altı çizili “satmak, çizmek, almak” fiilleri geçişli bir fiil iken “-dır, -tır” ekiyle geçişlilik derecesi artmıştır. Bu fiillerde öznenin işi başkasına yaptırma anlamı vardır. Bunlar da ettirgen fiildir.
Öznelerine Göre Fiiller
Öznelerine göre fiiller, yüklemin özne alıp almamasına göre değil, öznenin yüklemin bildirdiği işi nasıl yaptığı şeklinde karşımıza çıkar. Bazen özne işi kendi yapar, bazen yapılan işten etkilenir, bazen de iki varlığın birlikte ve karşılıklı yaptığı bir işi ifade eder.
İşte özne-yüklem ilişkisi, öznenin bulunduğu durumlara göre değişir. Öznelerine göre fiiller dörde ayrılır:
Etken Fiil
Öznesi gerçek özne olan fiillere etken fiil denir. Bu fiillerde özne, yüklem durumundaki fiilde anlatılan işi, oluşu ya da hareketi bizzat gerçekleştiren ve yapan sözcük veya sözcük grubudur. Gerçek özne cümle içinde açık veya gizli şekilde olabilir. Yani gerçek öznenin illa cümle içinde kelime hâlinde olması şart değildir.
>Çok çalışkan ve üretken olan yazar, önüne çıkan fırsatları en iyi şekilde değerlendirir.
Cümlesinde “değerlendirir” yüklem, “çok çalışkan ve üretken olan yazar” sözcük grubu öznedir. Yükleme “Kim değerlendirir?” veya “Değerlendiren kim?” diye sorduğumuzda “çok çalışkan ve üretken olan yazar” cevabını almaktayız. Bu cümlede özne, yüklemin bildirdiği işi kendi yapmıştır. O hâlde fiil etkendir.
>Hikâyeleri, romanları, mensur şiirleri, edebi tenkitleriyle edebiyatımızı renklendirir.
cümlesinde “renklendirir” sözcüğü yüklemdir. Bu yükleme “ Kim renklendirir?” veya “Renklendiren kim?” diye sorduğumuzda bu soruya cümle içinde cevap veren bir sözcüğün olmadığını görmekteyiz. Fakat yüklemdeki şahıs kavramından yola çıkarak işi yapanın gizli özne yani “o” olduğunu görmekteyiz. Yukarıda da belirttiğimiz gibi cümlede işi yapan kesinlikle belliyse öznenin cümle içinde kelime hâlinde olması şart değildir. Burada olduğu gibi özne, gizli olsa dahi bu tür fiiller çatısına göre etken fiildir.
> Hüseyin Cahit Yalçın, daha on altı yaşında bir lise öğrencisi iken ilk eserini verir.
> İnsan, ağzını sürekli anlamsız sözler söylemek için açmamalıdır.
> Kuşlar havada çırpınarak uçuyordu.
> Yunuslar havuzda gösteri yaptı.
cümlelerindeki yüklemlerde işi yapan gerçek özne olduğu için bu fiiller çatılarına göre etkendir.
Oluş bildiren fiillerde, oluş içinde bulunan öznenin kendisi olduğu için fiil yine etken sayılır. Özellikle doğa olaylarında veya cansız varlıklar özne olduğunda bir etkenlik vardır.
> Yağmur gün boyu aralıksız yağdı.
> Yol ileride ikiye ayrılıyormuş.
> Büyük bir kaya yolun ortasına düşmüş.
> Ağaçlar sonbaharın gelmesiyle yapraklarını dökmüş.
cümlelerin yüklemleri de çatısına göre etken fiillerdir.
Etken Çatılı Fiil için Örnek Soru :
Aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi etken çatılıdır?
A) Semtimize bu yıl yeni parklar yaptırılıyor.
B) Otomobilimiz on gündür boyanıyor.
C) Hırsızlar, her gün birer ikişer yakalanıyor.
D) Çocuklar, oyun sahasının yokluğundan yakınıyor.
Çözüm :
Etken fiil, öznesi gerçek özne olan fiillerdir. A, B .e C seçeneklerinde yüklemde bildirilen işin kimin tarafından yapıldığı belli değil yani bu seçeneklerde gerçek özne yoktur. Ancak D seçeneğinde “yakınıyor?” fiiline “Kim yakınıyor?” veya “Yakınan kim?” diye sorduğumuzda “çocuklar” cevabını almaktayız. Bu nedenle doğru seçenek D’dir.
Etken fiiller nesne-yüklem ilişkisine göre geçişli veya geçişsiz olabilir. Bu, etken fiilin nesne alıp almamasına bağlı olarak değişir.
> Hikayeler, unuttuğumuz bir duyguyu ya da ahlaki değeri bize hatırlatır.
Cümlesinde “hatırlatır” fiili etkendir, çünkü işi yapan gerçek özne (hikayeler) vardır. Bu fiil nesne-yüklem ilişkisine göre ise geçişlidir çünkü “hatırlatır’’ fiiline nesneyi bulmak için “neyi” sorusunu sorduğumuzda cevap almaktayız. Bu fiil nesne aldığı için geçişlidir. O hâlde “hatırlatır” fiili çatısına göre etken ve geçişlidir.
Bazı fiiller ise cümledeki kullanıma göre geçişli veya geçişsiz olabilir.
> Çiftçi tarlayı bir günde sürdü.
Cümlesindeki “sürdü” fiili özne-yüklem ilişkisine göre etkendir çünkü işi yapan gerçek özne (çiftçi) vardır. Bu fiil nesne-yüklem ilişkisine göre geçişlidir çünkü nes ne(tarlayı) almıştır.
> Sınav tam iki saat sürdü.
cümlesinde ise “sürdü” fiili özne-yüklem ilişkisine göre etkendir çünkü gerçek özne (sınav) vardır. Ancak bu fiil nesne-yüklem ilişkisine göre nesne almadığı için geçişsizdir.
Fiilerde Çatı ile İlgili Örnek bir Sınav Sorusu (1994-DPY) :
“Askerliği bitirince İş ve işçi Bulma Kurumuna başvuracakmış.” cümlesinin yüklemi, çatısı bakımından ne çeşit bir fiildir?
A) Etken – geçişsiz
B) Etken – geçişli
C) Edilgen – geçişsiz
D) Edilgen – geçişli
Çözüm :
“Başvuracakmış” fiili özne-yüklem ilişkisine göre etkendir çünkü gerçek özne (o) vardır. Bu fiil nesne- yüklem ilişkisine göre ise geçişsizdir çünkü nesne al-mamıştır. Bu yüzden “başvuracakmış” fiili etken ve geçişsizdir. Sorunun doğru cevabı A’dır.
Edilgen Fiiller
Öznesi gerçek özne olmayan yüklemde bildirilen işin kimin tarafından yapıldığı belli olmayan ve öznesinin yapılan işten etkilendiği fiillere edilgen fiil denir.
Edilgen fiiller, etken fiillere “-I” ve “-n” yapım eklerinin getirilmesiyle yapılır.
Etken fiillerde nesne olan öge, fiil edilgen yapıldığında özne durumuna geçer. İşte gerçekte özne olmayan fakat öznenin sorularına cevap veren sözcük veya söz gruplarına sözde özne denir. Sözde özne
> İşçiler kamyondaki eşyaları indirdi.
cümlesinde “indirdi” fiili özne – yüklem ilişkisine göre etken, nesne yüklem ilişkisine göre de geçişli fiildir. “Kamyondaki eşyaları” sıfat tamlaması bu cümlede nesne görevindedir.“indirdi” fiili edilgen yapıldığında:
> “Kamyondaki eşyalar indirildi.”
şeklinde olur. Bu durumda “indirme” fiilini yapan belli olmadığı için yukarıdaki cümlede nesne görevinde olan “ kamyondaki eşyalar” söz grubu bu cümlede özne (sözde özne) görevini üstlenir.
Bir fiilin edilgen çatılı olup olmadığını anlayabilmek için yüklemdeki fiilin “-I” ve “-n” eklerini alıp almadığına, öznesinin de sözde özne olup olmadığına dikkat edilmelidir.
> Okulun etrafı çitlerle sarıldı.
> Şehrin sokakları güzelce yıkandı.
> Yüzbaşı Hüseyin omzundan vurulmuş.
cümlelerinde yüklemlerin “-I” ve ’-n” ekleri aldığını görmekteyiz. Ayrıca bu cümlelerde “okulun etrafı, şehrin sokakları, Yüzbaşı Hüseyin” söz grupları gerçek özne değil sözde öznedir. Çünkü bu cümlelerde eylemlerin kimin tarafından yapıldığı belli değil. O hâlde bu fiiller edilgendir.
Edilgen fiilin bulunduğu bazı cümlelerde işi yapan “tarafından” sözcüğüyle ya da “-ca, -ce” ekleriyle bu cümleye bağlanıp söylenebilir. Bu şekildeki fiiller de çatısına göre daima edilgendir.
> Orman bekçi tarafından taranmış.
Cümlesinde “taranmış” yüklemdir. “Taranan ne?” diye sorduğumuzda aldığımız “orman” özne durumundadır. Ancak tarama işini yapan “bekçi”dir. Cümlede işi yapan bellidir fakat bu, özne görevinde değildir. “Orman” sözde öznedir. O hâlde bu fiil çatısına göre edilgendir.
Edilgen fiiller nesne – yüklem ilişkisi bakımından geçişsiz fiillerdir. Çünkü etken fiillerdeki nesne, fiil edilgen yapıldığında özne görevini üstlenir. Edilgen fiillerdeki nesne gibi görünen sözcük veya sözcük grubu sözde öznedir.
> Takıma o da seçildi.
> Çimler yeni biçilmiş.
> Ressamın tabloları bulundu.
cümlelerinde yüklemlerin hepsi “-I” ve “-n” eki almış. Bu cümlelerdeki “o, çimler, ressam” sözcükleri gerçek özne değil sözde öznedir. Bu cümlelerin hiçbiri nesne almamıştır. O hâlde bu fiiller edilgen – geçişsiz fiillerdir.
Edilgen fiillerin yüklem olduğu bazı cümlelerde özne bulunmaz. Bu, geçişsiz fiillerin edilgen yapıldığı durumlarda görülür.
> İzciler Ağrı Dağı’na çıktı.
Cümlesinde “çıktı” fiili, nesne almadığı için geçişsizdir. Bu fiil edilgen yapıldığında;
> Ağrı Dağı’na çıkıldı.
şeklinde oluşur. Özneyi bulmak için “Çıkılan ne?” diye sorulduğunda cevabın olmadığı “Ağrı Dağı’na” söz grubunun dolaylı tümleç olduğu görülmektedir. Görüldüğü gibi bu cümlede özne yoktur. Öznesi olmayan bu fiiller de edilgen fiildir.
Edilgen Çatılı Fiiller ile ilgili Örnek Bir Soru (1996-FL/AÖL) :
Hangi cümlenin yüklemi edilgen çatılı fiildir?
A) Bahçedeki ağaçlar iki ayda bir sulandı.
B) Bütün gün evin etrafında dolandı.
C) Çocuklar soba yanınca ısındı.
D) İnşaat bitince uzun süre dinlendi.
Çözüm :
B seçeneğinde “dolandı” eylemini yapan gizli özne (o) gerçek öznedir. C seçeneğinde “ısınma” eylemini yapan “çocuklar” gerçek öznedir. D seçeneğinde “dinlenme” işini yapan gizli özne (o) gerçek öznedir. Fakat A seçeneğinde yüklem görevindeki “sulamak” fiili”-n” ekini almış. Aynı zamanda bu cümlenin öznesi görevindeki “bahçedeki ağaçlar” söz grubu sözde öznedir çünkü sulama işini yapan belli değil. O hâlde A seçeneğindeki fiil edilgendir. Doğru seçenek A’dır.
Dönüşlü Fiiller
Öznesi gerçek özne olan ve öznesinin hem işi yapan hem de yaptığı işten etkilenen fiillere dönüşlü fiiller denir. Dönüşlü fiil özel olarak sorulmadığında bu fiilleri etken fiil kabul etmek gerekir.
Dönüşlü fiiller de etken fiillere “-I” ve “-n” yapım ekleri getirilerek yapılır.
> Sultan hemen giyindi.
cümlesinde “giyindi” yüklemi dönüşlü fiildir. Çünkü “giyme” işini yapan “Sultan” gerçek öznedir. Aynı zamanda “giymek” fiiline “-n” yapım eki getirilmiş. Görüldüğü gibi bu cümlede özne (Sultan) hem işi yapan hem de yaptığı işten etkilenendir.
> İbrahim kamyonun arkasına takıldı.
> Kardeşim geldiğime sevindi.
>Mehmetçik düşmanın üzerine atıldı.
Cümlelerinde yüklem görevindeki fiiller “-l” ve “-n” eklerini almış. Bu cümlelerde özne görevindeki “İbrahim, Kardeşim, Mehmetçik” sözcükleri gerçek öznedir ve bunlar yaptıkları işten etkilenmiştir.
Dönüşlü fiillerle edilgen fiiller “-I, -n” ekleri alır. Bunların birbiriyle karıştırılmaması için şuna dikkat edilmelidir: Dönüşlü fiillerin öznesi gerçek özne, edilgen fiillerin ise sözde öznedir.
>”Ayşe aynanın karşısında süslendi.” Cümlesindeki “süslendi” fiilinin gerçek öznesi (Ayşe) vardır. Dolayısıyla bu cümlenin yüklemindeki fiil çatısına göre dönüşlüdür.
> “Cumhuriyet Bayramı’nda önce sınıflar süslendi.” cümlesindeki “süslendi” fiilini gerçekleştiren özne yok, sadece yapılan işten etkilenen “sınıflar” vardır. “Sınıflar” işi yapan gerçek özne değil, sözde özne görevindedir. Öyleyse bu cümlenin yüklemindeki fiil edilgen çatılıdır.
> Bu işin sorumluluğunu o yüklendi. cümlesinde “yüklendi” fiilini yapan ve yaptığı işten etkilenen gerçek bir özne (o) vardır. Bu cümlenin yüklemi dönüşlü fiildir.
>”Mallar en kısa sürede gemiye yüklendi.” cümlesinde “yüklendi” fiilini gerçekleştiren özne yok. Yapılan işten etkilenen ve sözde özne görevinde olan “mallar” sözcüğü vardır. O hâlde bu cümlenin yüklemi edilgen fiildir.
Dönüşlü fiiller nesne-yüklem ilişkisine göre çoğunlukla geçişsizdir. Az da olsa geçişli olan dönüşlü fiiller de vardır.
Dönüşlü Fiillere Örnek bir Soru (1998-DPY) :
Hangi cümlenin yüklemi dönüşlü bir fiildir?
A) Kardeşim birdenbire karşıma dikildi.
B) Çocuk tabaktaki meyveyi yedi.
C) Ev sahibi bizi kapıya kadar geçirdi.
D) Annesi bize pencereden el salladı.
Çözüm : Dönüşlü fiil, öznenin yaptığı işten etkilenen ve öznesi gerçek özne olan fiillerdir. Aynı zamanda dönüşlü fiiller, fiillere “-I, -n” ekleri getirilerek yapılır. Buna göre B, C ve D seçeneklerinde yüklemlerin hiçbirinde “-I, -n” ekleri kullanılmamıştır. Bu cümlelerin yüklemleri gerçek özne aldığı için çatılarına göre etken fiildir. Ancak A seçeneğindeki “dikildi” fiilini yapan gerçek özne (kardeşim) vardır. Yüklemde de “-I” eki kullanılmıştır. O hâlde bu fiil çatısına göre dönüşlü fiildir. Cevap A
Örnek Soru :
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde eylem, özneye geri dönmektedir?
A) Anahtarı bulabilmek için akşama kadar arandı.
B) Arkadaşım bugün telefonda sürekli arandı.
C) Hasta için yakınları tarafından kan arandı.
D) Son baskısı da tükenen o kitap çok arandı.
Çözüm : Fiilin özneye geri dönmesi, öznenin yaptığı işten etkilenmesidir. Bu tür özellik dönüşlü fiillerde görülmektedir. O hâlde cümlede dönüşlü fiil arayacağız. Seçenekleri incelediğimizde A seçeneğinde “arandı” fiilini gerçekleştiren ve bu işten etkilenen aynıdır. B, C ve D seçeneklerindeki fiillerde ise gerçek özne değil sözde özne vardır. Bu fiiller çatılarına göre edilgen fiildir. Cevap A’dır.
İşteş Fiiller
Bir eylemin birden fazla özne tarafından karşılıklı veya birlikte yapıldığını bildiren fiillere işteş fiil denir. “İşteş fiil” özel olarak sorulmadığında bu tür fiilleri etken fiil kabul etmek gerekir.
İşteş fiiller, fiil kök veya gövdelerine “-ş, -ış, -iş, -uş, -üş” eki getirilerek yapılır.
İşteş fiillerde eylemin yapılışı iki şekilde karşımıza çıkar:
a. Karşılıklı yapma bildirir: Yüklemde bildirilen eylemin birden fazla varlık tarafından karşılıklı yapılması söz konusudur.
> Dün onunla görüştük.
> Çocuklar hiç sebep yokken dövüşmüşler.
> Yarın görüşmek üzere sözleştik.
cümlelerinde “görüştük, dövüşmüşler, sözleştik” fiilleri birden fazla özne tarafından karşılıklı yapılmış işteş fiillerdir.
b. Birlikte yapma bildirir: Bu fiillerde özneler işi bir-birlerine karşı değil hep birlikte yaparlar.
> Köpeği gören çocuklar kaçıştı.
> Anlattığı komik olaya gülüştük.
> Arılar, kovana üşüştü.
cümlelerinde “kaçıştı, gülüştük, üşüştü” fiilleri birden fazla özne tarafından birlikte yapılan işteş fiillerdir.
Bazı fiiller “-ş” eki almadığı hâlde işteşlik anlamı bildirir. Bunlara da işteş fiil denir.
> İki ülke yıllardır savaşıyor.
> En sonunda onlar barıştı.
> Sınıfımız kıyasıya yarıştı.
> Çocuklar çayırda güreşmiş.
cümlelerindeki “savaşmak, barışmak, yarışmak, güreşmek” fiilleri “-ş” ekini almadıkları hâlde birden fazla özne tarafından karşılıklı yapma anlamı taşıyan fiillerdir. Bunlar da çatılarına göre işteş fiillerdir.
Birden fazla varlık tarafından gerçekleştirilen her fiil işteş fiil değildir.
> Vapurlar limana yanaştı.
> Bu sefer de trene yetişemedik.
> Dün çevreyi dolaştık.
cümlelerinde “yanaşmak, yetişmek, dolaşmak” fiilleri işteş fiil değildir. Çünkü bu fiiller tek varlık tarafından gerçekleştirilebilen fiillerdir.
Nitelik bildiren bazı oluş fiilleri işteş fiil değildir. Çünkü oluş fiillerinde fiilin karşılıklı veya birlikte yapılması söz konusu değildir. Bu fiillerde bir durumdan başka bir duruma geçme yani bir değişim ve dönüşüm vardır.
> Meyveler günden güne olgunlaşıyor.
> Yaşlı adamın elleri nasırlaşmış.
> Vücudu sıcaktan esmerleşmiş.
> Süt iyice koyulaşmış.
cümlelerinde “olgunlaşmak, nasırlaşmak, esmerleşmek, koyulaşmak” fiilleri birden fazla özne tarafından karşılıklı veya birlikte yapılmayı değil, bir değişim ve dönüşümü ifade etmektedir. Bu yüzden bu fiiller işteş değildir.
İşteş fiillerin bazıları geçişli bazıları ise geçişsizdir.
> “Ekmeğimizi onunla bölüştük.” cümlesindeki “bölüşmek” fiili işteş – geçişli,
> “Arkadaşlarla dün buluştuk.” cümlesindeki “buluşmak” fiili işteş – geçişsizdir.
Örnek Soru :
Aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi işteş çatılı fiil değildir?
A) İki arkadaş okulun önünde buluştular.
B) Kardeşler hasretle kucaklaştılar.
C) Yaz tatili boyunca mektuplaştılar.
D) Çocuklar arabaya doğru koştular.
Çözüm : Bir eylemin birden fazla özne tarafından karşılıklı veya birlikte yapıldığı fiillere işteş fiil denir. İşteş fiiller, “-ş” eki getirilerek yapılır. Buna göre; A seçeneğinde “buluştular”, B seçeneğinde “kucaklaştılar” ve C seçeneğinde “mektuplaştılar” işteş fiildir. Çünkü fiillerin gerçekleşmeleri birden fazla özne gerektirmektedir. Ancak D seçeneğindeki “koştular” fiili işteş değildir. Çünkü “koşmak” fiilini bir kişi de gerçekleştirebilir. Ayrıca bu fiil “-ş” ekini de almamıştır. Cevap D
Sevgili öğrencilerim; 8. Sınıf Fiillerde Çatı konu anlatımı şimdilik bu kadar. 8. Sınıf Fiillerde Çatı konusu hakkında tüm yanlış ve eksiklikleri lütfen iletişim formu ile bize bildirin. Şimdiden iyi çalışmalar. Bu konu ile ilgili test mi çözmek istiyorsunuz. Neden Türkçeci Mobil Uygulamasını denemiyorsunuz?
