8. Sınıf Cümle Ögeleri Konu Anlatımı
8. Sınıf Cümle Ögeleri Konu Anlatımı dersimizin sonunda aşağıdaki kazanımları elde edecek ve aşağıda yer alan soruların cevaplarına ulaşacaksınız. Bu konu dersimizin temel konularından biridir. 8. Sınıf Cümle Ögeleri Konusunu anlamak diğer konularda da başarınızı etkiler. Bu nedenle hem derslerinize vaktinde çalışmanızı hem de bol bol kitap okuyarak anlamanızı geliştirmenizi öneririm. Aşağıda yer alan alt konu başlıklarını tıklayarak alt konular arasında geçiş yapabilirsiniz.
- Cümlenin temel ögeleri nelerdir? Nasıl bulunur ve cümlenin ögeleri kaça ayrılır?
- Cümlede yüklem nasıl bulunur? Cümlede yüklem çeşitleri nelerdir? Yüklemi bulmanın en kolay yolu nedir?
- Özne nedir? Cümlenin ögelerinden özne çeşitleri nelerdir? Cümlede özne nasıl bulunur?
- Gerçek ve sözde özne nedir? Gerçek özne nasıl anlaşılır? Sözde özne nasıl bulunur?
- Cümlenin yardımcı ögeleri nelerdir? Cümlenin yardımcı ögelerinin önemi nedir?
- Nesne nedir? Cümlede nesne ögesi nasıl bulunur? Nesneyi bulmak için hangi sorular sorulur?
- Belirtili ve belirtisiz nesne arasındaki farklılıklar nelerdir? Nesne türlerini nasıl ayırt ederim?
- Dolaylı tümleç nedir? Dolaylı tümleç nasıl bulunur? Cümle ögelerinde tümleçleri bulmak için hangi soruları sorarız?
- Cümlenin ögeleri ile ilgili çıkan soru tipleri nelerdir?
8. Sınıf Cümle Ögeleri dersi konu anlatımına başlamadan önce öncelikler şu soruya cevap vermemiz gerekir. “Cümle nedir?”
Bir duyguyu, bir düşünceyi, bir isteği, bir olayı veya bir durumu tamamlanmış bir yargı halinde ifade eden sözcük ya da söz öbeklerine cümle denir. Cümlede yargı tek bir sözcükle ifade edilebileceği gibi birden fazla sözcük veya söz öbekleriyle de ifade edilebilir.
Cümledeki her sözcüğün bir anlamı ve görevi vardır. Cümlede sözcük ve sözcük grupları belli bir düzen içinde bir araya gelir. Cümleyi oluşturan, duygu ve düşüncelerin ifadesini kolaylaştıran unsurlara öge denir.
Cümlenin oluşması ya çekimli fiillerle gerçekleşir ya da isim, sıfat, zamir gibi sözcüklerin ek fiil alarak çekimlenmesiyle oluşur.
Nasıl ki bir makineyi oluşturan parçalar varsa cümleyi de oluşturan öğeler vardır.
Cümlede ögeler, temel ve yardımcı ögeler olmak üzere ikiye ayrılır. Özne ve yüklem temel öge; nesne, dolaylı tümleç, zarf tümleci yardımcı ögelerdir.
TEMEL ÖGELER
Cümleyi oluşturan asıl unsurlardır. Cümleyi oluşturan temel öğelerin yer almadığı söz ya da söz grupları cümle kabul edilemez. Şunları sırasıyla görelim:
Yüklem
Cümlenin en temel ögesidir. Cümledeki işi, oluşu, hareketi ya da durumu bizzat yüklenen, ifade eden sözcük ve sözcük gruplarına yüklem denir. Yüklem genellikle sonda bulunur fakat başta veya ortada da gelebilir. Cümlede yargı bildiren sözcük veya sözcük grubu yüklem olduğuna göre yüklemsiz bir cümle düşünmek mümkün değildir. Cümlenin diğer ögeleri yüklemin tamamlayıcı unsurlarıdır. Diğer ögeleri bulmak için sorulacak soruların tamamı yükleme yöneliktir.
> Kitap okumalısın.
> Bize misafirler gelecek.
> Arkadaşım beni çok üzdü.
> Yıllardır onunla mektuplaşıyoruz.
Yukarıdaki ifadelerde olduğu gibi altı çizili sözcükler cümledeki temel yargıyı bildiren yüklemlerdir. Bu yüklemler kip ve şahıs ekleriyle çekimlenmiş fiillerden oluşmuştur.
> Bugün hava sıcaktı.
> Bu soruları çözen benim.
> Bu ev çok güzelmiş.
> Ev çok eskiydi.
Yukarıdaki altı çizili yüklemler ise ek fiille çekimlenmiş isim ve isim soylu sözcüklerdir.
> Gidiyorum gurbeti gönlümde duya duya. cümlesinde “gidiyorum” sözcüğü yargı bildiren yani yüklem olan sözcüktür. Cümlenin sonunda değil başında gelmiştir.
Görüldüğü gibi bir cümlenin yüklemi ya çekimli bir fiil ya da ek fiille çekimlenmiş isim ve isim soylu sözcüklerden oluşmaktadır.
Türkçede deyimler, tamlamalar ve diğer sözcük grupları bir cümlenin herhangi bir öğesi olabilir. Bu durumda hiçbir zaman deyimler, tamlamalar ve sözcük grupları bölünüp parçalanamaz. Bu kurala dikkat edilmezse cümleyi öğelerine ayırmada yanlışlık yapılabilir.
Örnek Soru – (1994-EML) :
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde isim tamlaması yüklem görevindedir?
A) O, kırmızı kanatlı bir kuştu.
B) İstekleri, hiç bitmeyen bir mutluluktu.
C) Onları arayan yakın akrabasıydı.
D) Mutlulukları sağlayan, anne sevgisiydi.
Çözüm :
Cevap seçeneklerini incelediğimizde A’da yüklem “kırmızı kanatlı bir kuştu.” sözcük grubudur ve bir sıfat tamlamasıdır. B’de yüklem “hiç bitmeyen bir mutluluktu” sözcük grubudur ve bir sıfat tamlamasıdır. C’de yüklem “yakın akrabasıydı” sözcük grubudur ve bu da sıfat tamlaması şeklindedir. Ancak D’deki “anne sevgisiydi” yüklemi belirtisiz isim tamlamasıdır. Doğru cevap şıkkı D’dir.
Aşağıdaki cümlelerde yüklemlerin kullanım şekillerini inceleyebilirsiniz.
> Bu elbise Neva’ya göredir. cümlesinde “göre” edatı “Neva” ismiyle birlikte ek fiilin geniş zamanıyla çekimlenerek yüklem görevinde kullanılmıştır.
> Bu sıralama okulumuzun başarısıydı. cümlesinde isim tamlaması ek fiilin görülen geçmiş zamanıyla çekimlenerek yüklem görevinde kullanılmıştır.
Özne
8. Sınıf Cümlenin Ögeleri dersi konu anlatımına “özne” bileşeni devam ediyoruz. Cümlede yüklemde bildirilen işi, oluşu ya da hareketi yapan ve bir oluş içinde bulunan sözcük ve sözcük gruplarına özne denir.
Özneyi bulmak için yükleme “kim” ve “ne” sorularını sorarız. Yükleme “… an kim?” ya da “… en ne?” şeklinde sorular sorularak da özne bulunabilir.
Eğer cümlede özne insan ise yükleme “kim?” insan dışında diğer varlıklar ise yükleme “ne?” sorusu sorulur.
> Bebek ağlıyor. (Ağlayan kim)
> Yağmur çiseleyerek yağıyor. (Yağan ne)
Özne ile ilgili Örnek bir Sınav Sorusu (1998-DPY) :
Aşağıdaki cümlelerden hangisinin öznesi ve yüklemi isim tamlamasıdır?
A) Yakın dostlarım, bütün kitaplardır.
B) Babamın arabası evin önündeydi.
C) Cebindeki paraların hesabını bilmez.
D) Ayrılık acısı çekilecek dert değil.
Çözüm: A’da yüklem “bütün kitaplardır.”, özne “yakın dost-larım” sözcük gruplarıdır. Görüldüğü gibi özne de yüklem de sıfat tamlaması şeklindedir. C’de yüklem “bilmez” fiili özne ise gizli özne “o” dur. D’de yüklem “çekilecek dert değil” sözcük grubudur ve sıfat tamlamasıdır. Özne “ayrılık acısı” sözcük grubudur ve belirtisiz isim tamlamasıdır. B’de yüklem “evin önündeydi” sözcük grubu ile özne olan “babamın arabası” sözcük grubunun her ikisi de belirtili isim tamlaması şeklindedir. Doğru cevap şıkkı B’dır.
Özne gerçek ve sözde özne olmak üzere ikiye ayrılır.
Gerçek Özne
Cümlede işi, oluşu, hareketi veya durumu yapan açıkça belli ise bu tür öznelere gerçek özne denir.
Gerçek özne de kendi içinde ikiye ayrılır:
1) Açık Özne: Gerçek öznenin sözcük veya sözcük grubu hâlinde cümle içinde bulunduğu özneye denir.
> Doktor, küçük çocuğu muayene etti.
> Rüzgâr şiddetli esiyor.
> Ağaçlar yapraklarını dökmüş.
Yukarıdaki cümlelerde; doktor, rüzgar ve ağaçlar kelimeleri açık öznedir.
2) Gizli Özne: Bazı cümlelerde özne, cümlede bir sözcük veya sözcük grubu hâlinde bulunmaz. Böyle cümlelerde özne, yüklemdeki şahıs eklerinden çıkarılabilir. İşte bu şekildeki gerçek öznelere de gizli özne denir.
Yarınki ödevlerimi düşünüyorum. (Düşünen kim, Gizli Özne : BEN)
Bize kalem hediye ettiler. (Hediye eden kim, Gizli Özne : ONLAR)
Gizli Özneyle ilgili Örnek bir Sınav Sorusu (1995-DPY/7) :
Aşağıdaki cümlelerin hangisinin öznesi gizlidir?
A) Annesi çocukları bahçeye götürdü.
B) Ailesi ona çok özen gösteriyordu.
C) O, ne gürültüye ne de çığlıklara aldırdı.
D) Bu parkta geç vakitlere kadar oturdu.
Çözüm : Soruda yer alan seçenekleri incelediğimizde:A şıkkının öznesi “annesi”, B şıkkının öznesi “ailesi”, C şıkkının öznesi ise “o” sözcüğüdür. Buna göre A, B ve C şıklarında özne cümle içinde sözcük olarak verildiğinden açık öznedir. Ancak D şıkkında özne, cümle içinde bir sözcük olarak bulunmuyor. Özneyi “oturdu” yüklemindeki şahıs kavramından çıkarıyoruz. Yükleme sorulan “Oturan kim?” sorusuna cevap veren “o” gizli öznedir. Doğru seçenek D’dir.
Sözde Özne
Gerçek özne olmayıp öznenin sorularına cevap veren, özne gibi görünen sözcük veya sözcük gruplarına sözde özne denir.
Sözde öznenin bulunduğu cümlelerde işin başkası tarafından yapılması anlamı vardır.
Sözde Özneye Örnek:
Tahta silinmiş.
Yukarıdaki cümlede “silinmiş” sözcüğü yüklem, “tahta” sözcüğü ise öznedir. Fakat bu cümlede silme işini yapan tahta değildir. Çünkü tahta kendi kendini silemez. Silme işinin kimin tarafından yapıldığı belli değildir. Özneyi bulmak için yükleme sorulan “Ne?” sorusuna cevap veren “tahta” sözcüğü, öznenin sorularına cevap verdiği için sözde öznedir. Yoksa gerçekte işi yapan “tahta” değildir.
> Bahçedeki ağaçlar kesilmiş.
> Bayrak göndere çekilmiş.
> Asker omzundan vurulmuş.
Yukarıdaki cümlelerde yüklemlerdeki işin kim tarafından yapıldığı belli değildir. Ancak “bahçedeki ağaç, bayrak, asker” sözcükleri öznenin sorularına cevap verdiği için sözde öznedir.
YARDIMCI ÖĞELER
Nesne
Cümlede öznenin yaptığı, yüklemin bildirdiği işten etkilenen sözcük ve sözcük gruplarına nesne denir.
Yükleme “Kimi?, Neyi?, Ne?” soruları sorularak bulunan öğelerdir. Nesneyi bulmak için sorulan sorularla öznenin soruları bazen birbiriyle karıştırılabilir. Karışmayı önlemek için cümlenin yüklemini bulduktan sonra önce özne, daha sonra nesne bulunmalıdır.
Nesneye Örnekler:
> Ahmet camı kırdı. ( Ahmet neyi kırdı? – camı) cümlesinde öznenin yaptığı yüklemin bildirdiği işten etkilenen “camı” sözcüğü nesnedir.
> Halit yeni bir araba almış. Cümlesinde “yeni bir araba” sözcüğü özneyi bulduktan sonra sorduğumuz “Ne?” sorusuna cevap verdiği için nesne görevindedir.
> Bahçede oynarken oyuncağı kaybolmuş. cümlesinde “Neyi?” sorusunu yükleme sorduğumuzda alacağımız cevap “oyuncağı” sözcüğüdür ve nesne gibi görünür. Ancak yüklemden sonra bulacağımız ilk öğenin özne olduğunu unutmayalım. Çünkü daha önce de söylemiştik, özne ile nesne birbiriyle karıştırılabilir. Yükleme soracağımız “Kaybolan ne?” sorusuna alacağımız cevap yine “oyuncağı” sözcüğüdür. Demek ki bu cümlede “oyuncağı” sözcüğü öznedir, cümlede nesne yoktur.
Nesne ek alıp almamasına göre ikiye ayrılır:
Belirtili Nesne
Nesne görevindeki sözcük veya sözcük grubu “-i” hâl ekini almışsa bu şekildeki nesnelere belirtili nesne denir.
Belirtili nesneyi bulmak için yükleme “Kimi?, Neyi?” soruları sorulur.
> İtfaiyeciler ateşi söndürmüş. Cümlesinde “ateş” sözcüğü “-i” hâl ekini aldığından ve “Neyi söndürmüş?” sorusuna cevap verdiğinden belirtili nesnedir.
> Milletimiz Mehmetçikleri çok sever. Cümlesinde “Mehmetçikleri” sözcüğü “-i” hâl ekini aldığından ve yükleme sorulan “Kimi sever?” sorusuna cevap verdiğinden belirtili nesnedir.
Belirtili Nesne ile Örnek bir Soru:
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde belirtili nesne vardır?
A) Elleri ve ayakları büyük ve uzundu.
B) Kardeşine güzel bir kalem vermiş.
C) Ödevlerini geciktirmeden hemen yapardı.
D) Kuşu hastalıktan iki gün önce ölmüş.
Çözüm :
Belirtili nesne yükleme sorulan “Kimi?, Neyi?” sorularına cevap veren sözcük ve sözcük gruplarıdır. Buna göre: A seçeneğinde yükleme “Büyük ve uzun olan ne?” sorusunu sorduğumuzda alacağımız cevap “elleri ve ayakları” sözcük grubu nesne değil özne görevindedir. Yine aynı şekilde D seçeneğindeki yükleme sorulan “Neyi?” sorusuna cevap veren “kuşu” sözcüğü nesne değil özne görevindedir. B seçeneğinde yükleme sorulan “Ne?” sorusuna cevap veren bir nesne vardır. O da belirtisiz nesnedir. C seçeneğindeki özneyi bulduktan sonra “Neyi?” sorusunu yükleme sorduğumuzda alacağımız cevap olan “ödevlerini” sözcüğü belirtili nesnedir. Doğru seçenek C’dir.
Belirtisiz Nesne
Nesne görevindeki sözcük veya sözcük grubu “-i” hâl ekini almamışsa nesne, belirtisiz nesnedir. Belirtisiz nesne yükleme sorulan “Ne?” sorusuyla bulunur.
> Annem misafirlere mantı ikram etti. Cümlesinde yükleme sorulan “Ne?” sorusuna cevap veren “mantı” sözcüğü belirtisiz nesnedir.
> Onlar güzel bir ev almış. Cümlesinde yükleme özneyi bulduktan sonra sorulan “Ne?” sorusuna cevap veren “güzel bir ev” sözcük grubu belirtisiz nesne görevindedir.
Belirtisiz Nesne ile Örnek bir Test Sorusu :
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde belirtisiz nesne vardır?
A) Güneş, dağların ardından kendini göstermeye başlamıştı.
B) İnsanlar yağmurun tadını çıkarmıştı.
C) Çiçeğini büyük bir özenle temizledi.
D) Bahçenin ortasında beyaz laleler gördü.
Çözüm :
Belirtisiz nesne yükleme sorulan “Ne?” sorusuna cevap veren ve “-i” hâl ekini almayan sözcük ve sözcük gruplarıdır. Buna göre: A’da “kendini” sözcüğü, B’de “yağmurun tadını” sözcük grubu C’de “çiçeğini” sözcüğü “Neyi?” sorusuna cevap verdiği için belirtili nesnedir. D seçeneğindeki özneyi bulduktan sonra yükleme sorulan “Ne?” sorusuna cevap veren “beyaz laleler” sözcük grubu belirtisiz nesnedir. Cevap D’dir.
İsim cümlelerinde genellikle nesne bulunmaz.
> Duvarda küçük bir saz asılıydı.
(1988-FL/2) Sınavında Sorulan Örnek bir Soru :
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde zamir olan kelime, nesne görevindedir?
A) Bahçede hepimiz oturuyorduk.
B) Sınıfta kimseyi bulamadı.
C) Hayatı bize örnek oldu.
D) Aradığını onlarda buldu.
Çözüm :
Nesne yüklemin bildirdiği işten etkilenen sözcük veya sözcük gruplarıdır. Buna göre: A’da “hepimiz” zamiri yükleme sorulan “Kim?” sorusuna cevap verdiği için özne; C’de “bize” zamiri yükleme sorulan “Kime?” sorusuna cevap verdiği için dolaylı tümleç; D’de “onlarda” zamiri yükleme sorulan “Nerede?” sorusuna cevap verdiğinden dolaylı tümleçtir. B’de “kimseyi” zamiri yükleme sorulan “Kimi” sorusuna cevap verdiği için nesne görevindedir. Cevap B’dir.
Bir cümlede bağlaç veya noktalama işaretleriyle birbirine bağlanan birden fazla nesne bulunabilir.
> Biz geçmişimizi, değerlerimizi ve atalarımızı çoktan unutmuşuz. Cümlesinde “unutmuşuz” sözcüğü yüklem, “biz” zamiri özne, yükleme “Neyi?” sorusunu sorduğumuzda aldığımız “geçmişimizi, değerlerimizi ve atalarımızı” cevabı belirtili nesnedir.
Yüklemin isim soylu sözcüklerden oluştuğu cümlelerde birkaç istisna dışında nesne bulunmaz.
> Bugün hava çok güzel. Cümlesinde “güzel” yüklemine “Güzel olan ne?” sorusunu yönelttiğimizde alacağımız cevap “hava” sözcüğüdür. Bu da nesne değil özne görevindedir. Özneyi bulduktan sonra nesneyi bulmak için sorduğumuz sorulara cevap veren bir sözcük cümle içinde bulunmamaktadır.
> (Sen) Bana bir takım elbise borçlusun.
> Amacımız LGS’den iyi puan almaktır.
gibi bazı yüklemi isim olan cümlelerde ise istisna olarak nesne bulunabilir. Bu cümlelerde geçen “bir takım elbise” ve “iyi puan” sözcük grupları nesne görevindedir.
Dolaylı Tümleç (Yer Tamlayıcısı)
8. Sınıf Cümlenin Ögeleri dersi konu anlatımına yardımcı ögeler arasında yer alan Dolaylı Tümleç ile devam ediyoruz. Yüklemin bulunma, yaklaşma, uzaklaşma gibi durumunu, yönünü ve yerini bildiren sözcük ve sözcük gruplarına dolaylı tümleç ya da yer tamlayıcısı denir.
Dolaylı tümleç ismin “-e, -de, -den” hâl eklerini almış olan sözcük ve sözcük gruplarıyla yapılır. Ancak bu ekleri alan her sözcük de dolaylı tümleç değildir.
Dolaylı tümleci bulmak için soracağımız soru ve cevaplarda “-e, -de, -den” hâl eklerinin olması dolaylı tümlecin diğer öğelerle karışmasını önlediği gibi daha kolay bulunmasını da sağlar. Dolaylı tümleci yükleme şu soruları sorarak bulabiliriz: “Kime, kimde, kimden, nereye, nerede, nereden, neye, neyde, neyden”
> Çocuklar neşeyle evlerine gitti. Cümlesinde yükleme “Nereye?” sorusunu sorduğumuzda cevap olan “evlerine” sözcüğü yönelme anlamı katan bir yer tamlayıcısıdır.
> Öğrenciler sınıfta ders dinliyor. Cümlesinde “dinliyor” yüklemine “nerede?” sorusu sorulduğunda cevap veren “sınıfta” sözcüğü yüklemi bulunma yönüyle tamamlayan bir yer tamlayıcısıdır.
> Biraz önce evden çıktı. Cümlesinde “çıktı” yüklemine “Nereden?” sorusu sorul-duğunda cevap veren “evden” sözcüğü yüklemi ayrılma, uzaklaşma yönüyle tamamlayan yer tamlayıcısıdır.
Dolaylı Tümleç ile İlgili Örnek bir Sınav Sorusu (1991-FL) :
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde dolaylı tümleç vardır?
A) İniverdik uyumuşların önüne karadan gemilerle.
B) Yarattı altın mucizesini geceler süren gayret.
C) Çekti süslü kadırgaları binlerce kişi.
D) Sustu bütün ormanlar, kuşlar.
Çözüm :
Hepinizin bildiği gibi dolaylı tümleç yükleme “kime, kimde, kimden, nereye nerede, nereden, …” soruları sorularak bulunur. Buna göre B, C ve D seçeneklerinde dolaylı tüm-lecin olmadığını görüyoruz. A seçeneğinde ise hem “Nereye?” hem de “Nereden?” sorularına cevap veren iki dolaylı tümleç kullanılmıştır. Bunlar “uyumuşların önüne” ve “karadan” sözcükleridir. Doğru seçenek A seçeneğidir.
Diğer ögelerde olduğu gibi dolaylı tümleçler de tamlamalar, edat grupları gibi sözcük gruplarından oluşabilir.
Sevgili öğrencilerim; 8. Sınıf Cümle Ögeleri konu anlatımı şimdilik bu kadar. 8. Sınıf Cümle Ögeleri konusu hakkında tüm yanlış ve eksiklikleri lütfen iletişim formu ile bize bildirin. Şimdiden iyi çalışmalar. Bu konu ile ilgili test mi çözmek istiyorsunuz. Neden Türkçeci Mobil Uygulamasını denemiyorsunuz?
