Eylemin Gücü: Fiiller ve Fiilimsiler Konu Anlatımı (Ortaokul ve Lise)

Merhaba gençler, bugün Türkçe’nin kalbi olan fiilleri (eylemleri) masaya yatırıyoruz!

Fiil (Eylem), cümle içinde bir işi, bir oluşu veya bir durumu zamana ve kişiye bağlayarak bildiren temel sözcük türüdür. Fiiller, genellikle cümlenin yüklemi görevini üstlenir ve hareketin merkezidir. Bir kelimenin fiil olup olmadığını anlamak için kök veya gövdesine “-mek / -mak” mastar ekini getirebiliriz. Örneğin: koşmak, gelmek, uzamak.

1. Fiil Nedir ve Nasıl Ayırt Edilir?

Gençler, fiiller cümlenin motorudur. Onlar olmadan hareket, zaman ve kişi olmaz. Türkçe’de bir sözcüğe baktığımızda onun fiil mi, yoksa isim soylu bir sözcük mü olduğunu anlamanın en kolay yolu az önce bahsettiğimiz mastar ekidir (-mek, -mak). Eğer bir kelime bu eki alabiliyorsa, o bir fiildir.

Fiil Kökü ve Gövdesi

Fiillerin en sade, anlamlı parçasına kök diyoruz. Kök, fiilin bütün anlamını taşır. Eğer fiil köküne yapım eki gelirse, o zaman buna fiil gövdesi denir. Unutmayın, fiil çekimlenirken ekler köke veya gövdeye gelir.

• Kök: oku- (oku-mak)
• Gövde: okut- (oku-t-mak)
• Çekimli Fiil: okutuyorum (okut-u-yor-um)

2. Fiillerin Anlam Özellikleri: İş, Oluş, Durum

Her fiil aynı görevi görmez. Bazıları bizim bilerek yaptığımız hareketleri anlatırken, bazıları da kendiliğinden gerçekleşen değişimleri anlatır. Bu ayrım, fiilleri daha iyi tanımamız için çok önemlidir. Gelin, bu üç ana türü inceleyelim:

A. İş (Kılış) Fiilleri

İş fiilleri, bir öznenin (yani işi yapanın) isteğiyle gerçekleşen ve mutlaka bir nesneyi etkileyen eylemlerdir. Yani, bu fiillerin gerçekleşmesi için ortada bir “etkilenen” olmalıdır. Bu fiilleri ayırt etmek için fiilin başına “Neyi?” veya “Kimi?” sorularına cevap veren “onu” kelimesini getirebiliriz.

• Örnekler: Okumak (Onu okumak), Sevmek (Onu sevmek), Taşımak (Onu taşımak).
• Cümle: Kardeşim, kitabı (onu) okudu.

B. Oluş Fiilleri

Oluş fiilleri, öznenin iradesi dışında, genellikle zamanla kendiliğinden gerçekleşen değişimleri anlatır. Bu fiillerde bir durumdan başka bir duruma geçiş vardır. Oluş fiilleri nesne almaz (geçişsizdir).

• Örnekler: Uzamak, Büyümek, Sararmak, Eskimek, Paslanmak.
• Cümle: Bahçedeki otlar çok hızlı uzamış. (Bu, bizim kontrolümüzde değil, zamanla oldu.)

C. Durum Fiilleri

Durum fiilleri, öznenin içinde bulunduğu anlık bir durumu anlatır. Bu fiiller de nesne almaz (tıpkı oluş fiilleri gibi). Ancak durum fiilleri, oluş fiillerinden farklı olarak, öznenin isteğiyle başlar veya devam eder.

• Örnekler: Uyumak, Gülmek, Ağlamak, Oturmak, Durmak.
• Cümle: Annem salonda sessizce oturuyor. (Oturma eylemini kendi isteğiyle yapıyor.)

Anlam Özelliklerine Göre Fiil Tablosu

Bu tablo, konuyu kafanda netleştirecek, sakın kaçırma!

3. Fiil Çekimi: Zaman ve Kipler

Fiil çekimi, bir fiilin kök veya gövdesine zaman (kip) ve kişi (şahıs) eklerinin getirilmesiyle oluşur. Türkçe’de fiillerin en can alıcı kısmı burasıdır. Cümlede fiilin ne zaman ve kim tarafından yapıldığını bu ekler sayesinde anlarız.

A. Haber (Bildirme) Kipleri (Zamanın Peşinde Koşanlar)

Haber kipleri, eylemin ne zaman yapıldığını, yani gerçekleştiği zamanı kesin olarak bildirirler. Bu yüzden bunlara “zaman kipleri” de diyebiliriz.

• Görülen (Bilinen) Geçmiş Zaman (-dı, -di): Eylemin yapıldığına şahit olduğumuz zaman. (Dün seni okulda gördüm.)
• Öğrenilen (Duyulan) Geçmiş Zaman (-mış, -miş): Eylemin başkasından duyulduğu veya sonradan fark edildiği zaman. (Sınav sonuçları çoktan açıklanmış.)
• Şimdiki Zaman (-yor): Eylemin şu anda, konuşma anında devam ettiği zaman. (Şu an ders çalışıyorum.)
• Gelecek Zaman (-acak, -ecek): Eylemin konuşma anından sonra gerçekleşeceği zaman. (Yazın tatil için köye gideceğiz.)
• Geniş Zaman (-r, -ar, -er): Eylemin her zaman yapıldığı, alışkanlık veya genel geçerliliği olan zaman. (Her sabah erken kalkarız.)

B. Dilek (Tasarlama) Kipleri (İstek, Şart ve Emirler)

Dilek kipleri, eylemin bir isteğe, şarta, gerekliliğe veya emre bağlı olduğunu bildirir. Bunlarda zaman kavramı yoktur.

• Gereklilik Kipi (-malı, -meli): Eylemin yapılması gerektiğini bildirir. (Bu konuya çok iyi çalışmalısın.)
• Şart (Koşul) Kipi (-sa, -se): Eylemin gerçekleşmesinin bir şarta bağlı olduğunu bildirir. (Keşke biraz daha erken gelse.)
• İstek Kipi (-a, -e): Eylemin yapılmasını isteme anlamı katar. (Haydi, biraz da parkta oynayalım.)
• Emir Kipi (Ek Yok): Eylemin yapılmasını kesin bir dille bildirir. (Hemen buraya gel! / Sessiz olun!)

4. Yardımcı Fiiller ve Birleşik Fiiller

Bazen tek bir fiil, anlatmak istediğimiz anlamı tam olarak karşılamaz. İşte bu durumlarda, isim soylu kelimelerle birleşerek yeni bir anlam yaratan yardımcı fiiller devreye girer. En yaygın yardımcı fiillerimiz etmek, olmak, kılmak, eylemek‘tir.

A. İsim + Yardımcı Fiil Yoluyla Oluşan Birleşik Fiiller

Bir isimle yardımcı fiilin birleşmesiyle oluşur. Eğer birleşme sırasında ses düşmesi veya ses türemesi olursa, bu fiiller bitişik yazılır. Eğer ses olayı yoksa ayrı yazılır.

• Ses Olayı Var (Bitişik): Kayıp + etmek = kaybetmek (i sesi düştü)
• Ses Olayı Var (Bitişik): Zan + etmek = zannetmek (n sesi türedi)
• Ses Olayı Yok (Ayrı): Yardım + etmek = yardım etmek
• Ses Olayı Yok (Ayrı): Mutlu + olmak = mutlu olmak

B. Kurallı Birleşik Fiiller (Özel Birleşik Fiiller)

Bunlar iki fiilin birleşmesiyle oluşur ve yeni, kalıplaşmış bir anlam kazanır. Bu fiiller her zaman bitişik yazılır ve dört çeşittir:

1. Yeterlilik Fiili (-abilmek): Gücü yetme, yapabilme veya olasılık anlamı katar. (Bu soruyu kolayca çözebilirim.)

2. Tezlik Fiili (-ivermek): Çabukluk ve hemen yapma anlamı katar. (Hemen masayı toplayıverdi.)

3. Sürerlik Fiili (-edurmak, -ekalmak, -egelmek): Eylemin devam ettiğini, sürdüğünü bildirir. (Siz televizyon seyredururken ben gelirim.)

4. Yaklaşma Fiili (-eyazmak): Eylemin gerçekleşmesine çok az kaldığını, neredeyse olduğunu bildirir. (Korkudan merdivenlerden düşeyazdım. *Şu an pek kullanılmaz, eski bir yapıdır.*)

5. Fiilimsiler (Eylemsiler) Dünyası: Kimlik Değiştiren Sözcükler

Şimdi geldik işin en eğlenceli ama en çok kafa karıştıran kısmına: Fiilimsiler! Fiilimsiler, fiil kök veya gövdelerine özel ekler getirilerek türetilirler. Amaçları ne biliyor musunuz? Fiilken, isim, sıfat veya zarf gibi davranmaktır. Yani kimlik değiştirirler!

Önemli Not: Fiilimsiler, fiil gibi zaman ve kişi eki alarak çekimlenmezler. Olumsuz yapılabilirler (-ma, -me), bu onların fiil özelliğinin kaldığını gösterir. Ancak cümlede yüklem olamazlar (tek başlarına).

A. İsim-Fiiller (Ad Eylemler)

Fiillere gelerek onları isim yapan eklerdir. Bir eylemin adını belirtirler.

• Ekler: -ma, -ış, -mak (Kalıp kodlaması: MA-YIŞ-MAK)
• Örnekler:
  • Onunla tanışmayı çok isterim.
  • Bu bakışı hiç unutmayacağım.
  • Hayattaki en büyük amacı, çok gezmekti.

Dikkat: Kalıcı İsimler!

Bazı isim-fiiller zamanla kalıplaşarak bir varlığın veya kavramın adı haline gelirler. Bunlar artık fiilimsi sayılmaz, dümdüz isimdirler.

• Örnekler: Dolma, Çakmak, Dondurma, Danışma, Ekmek.
• Kalıcı İsim Örneği: Kapıda biriken dolmaları (yemek adı) hemen yedik.
• Fiilimsi Örneği: Kapıyı dolmaya (eylem) çalışıyordu.

B. Sıfat-Fiiller (Ortaçlar)

Fiillere gelerek onları niteleme görevinde kullanılan sıfatlara dönüştüren eklerdir. Genellikle kendisinden sonra gelen ismi nitelerler.

• Ekler: -an, -ası, -mez, -ar, -dik, -ecek, -miş (Kalıp kodlaması: ANASI MEZAR DİK ECEK MİŞ)
• Örnekler:
  • Koşan adam (Nasıl adam?)
  • Görünmez kaza (Nasıl kaza?)
  • Gelecek yıl (Nasıl yıl?)
  • Çözülmüş sorunlar (Nasıl sorunlar?)

Adlaşmış Sıfat-Fiil

Sıfat-fiillerin nitelediği isim düştüğünde, sıfat-fiil ismin görevini üstlenir ve adlaşır. Ancak ekleri yine de sıfat-fiil ekidir.

• Örnek: Kazada yaralanan insanlar hastaneye kaldırıldı. (Yaralananlar)

C. Zarf-Fiiller (Bağ-Fiiller, Ulaçlar)

Fiillere gelerek onları cümlede zarf görevinde kullanan eklerdir. Yüklemi zaman veya durum açısından tamamlarlar. Zarf-fiiller cümleye genellikle “Ne zaman?” veya “Nasıl?” sorularının cevabını verir.

• En Sık Kullanılan Ekler: -ken, -alı, -esiye, -meden, -ince, -ip, -arak, -dıkça, -r…-maz, -casına, -maksızın, -dığında (Kalıp kodlaması çok uzundur, en iyisi en sık kullanılanları ezberlemek!)
• Örnekler:
  • Ders çalışırken (Ne zaman?) telefon çaldı.
  • Kapıyı açıp (Nasıl?) içeri girdi.
  • Gözleri dolu dolu bakmaksızın (Nasıl?) konuştu.

Özetle gençler: Fiiller cümlenin zamanını ve kişisini belirtir, fiilimsiler ise bu zaman ve kişiden bağımsız olarak isim, sıfat veya zarf görevini üstlenir. Bu ayrımı kafanda oturttuğun an, fiiller konusu senin için çerez olacak!