Fiil Çatısı: Ettirgen ve Oldurgan Fiillerin Şifresi (Sınav Taktikleriyle Birlikte)
Merhaba gençler, fiillerin “yaptırma” gücünü keşfediyoruz: Ettirgen ve Oldurgan!
Ettirgen ve Oldurgan fiiller, Türkçede bir eylemin yapılmasını başkasına aktarma veya fiilin nesne alma (geçişlilik) özelliğini değiştirme görevini üstlenir. Bu iki çatı türü, aynı ekleri (-r, -t, -tır) kullanır; ancak fiilin ek almadan önceki hali geçişsiz ise oldurgan, geçişli ise ettirgen olarak adlandırılır. Bu ayrımı yapmak, konunun yüzde doksanını halletmek demektir.
Bugün Türkçe dersinin en kafa karıştırıcı gibi görünen ama aslında çok mantıklı olan konusunu, fiil çatılarını ele alıyoruz. Bu konuyu hallettiğimizde, cümlenin arkasındaki gizli gücü ve eylemin kim tarafından yapıldığını anlama yeteneğimiz gelişecek. Hazırsanız, temelden başlıyoruz!
1. Temel Kural: Geçişli mi, Geçişsiz mi?
Ettirgen ve Oldurgan fiiller, fiilin nesne alma yeteneğiyle (geçişlilik) doğrudan ilgilidir. Bu iki türü birbirinden ayırmanın tek yolu, fiilin ek almadan önceki saf ve yalın haline bakmaktır. Biz buna “Onu” Testi diyoruz.
Geçişli Fiiller (Mıknatıslı Fiiller)
Geçişli fiiller, yanına bir nesne alabilen fiillerdir. Tıpkı bir mıknatıs gibi, nesneyi kendine çeker. Başına rahatlıkla “onu” kelimesini getirebiliriz.
- Örnek: Onu *yıkamak*, Onu *görmek*, Onu *taşımak*.
- Cümle: Elif kitabı okudu. (Okumak, nesne almıştır.)
Geçişsiz Fiiller (Yalnız Gezen Fiiller)
Geçişsiz fiiller ise nesne alamaz. Yanına nesne getirdiğimizde cümle anlamsızlaşır veya çok komik bir hale gelir. Başına “onu” kelimesini getirdiğimizde dilimize ters gelir.
- Örnek: Onu *uyumak* (X), Onu *koşmak* (X), Onu *oturmak* (X).
- Cümle: Kedi bütün gün uyudu. (Uyudu, nesne almamıştır.)
İşte Ettirgen ve Oldurgan fiillerin görevi, bu geçişlilik durumunu ya yaratmak ya da katlamaktır. Şimdi kahramanlarımıza yakından bakalım.
2. Oldurgan Fiiller: Geçişsizden Geçişliye Dönüşüm Hikayesi
Oldurgan fiillerin hikayesi, zayıf bir fiilin (geçişsiz) süper güç kazanması gibidir. Oldurgan fiil, başlangıçta nesne alamayan bir fiile çatı eki getirerek, o fiili nesne alabilir (geçişli) hale getirir. Adı üstünde, fiili nesne alabilir hale “oldurur”.
Oldurgan Fiil Nasıl Oluşur?
Geçişsiz bir fiil kök veya gövdesine -r, -t, -tır (-dir, -tir, -dur, -dür, -tur, -tür) eklerinden biri getirilir.
FORMÜL: Geçişsiz Fiil + Çatı Eki (-r, -t, -tır) = Oldurgan Fiil (Artık Geçişli)
Oldurgan Fiil Örnekleri
Bu fiillerde, özne eylemi doğrudan yapmaz; eylemin yapılmasını sağlar veya o durumu ortaya çıkarır.
- Gül (Geçişsiz: Onu gül X) + -dür = Güldür (Oldurgan: Bizi onu güldür. Artık nesne alıyor!)
- Uyu (Geçişsiz: Onu uyu X) + -t = Uyut (Oldurgan: Bebeği onu uyut. Artık nesne alıyor!)
- Doy (Geçişsiz: Onu doy X) + -ur = Doyur (Oldurgan: Köpeği onu doyur. Artık nesne alıyor!)
- Kalk (Geçişsiz: Onu kalk X) + -tır = Kaldır (Oldurgan: Masayı onu kaldır. Artık nesne alıyor!)
Püf Noktası: “Uyutmak” fiilinde, uyuyan bebek iken, uyutma eylemini yapan (sağlayan) kişi öznedir. Oldurgan fiiller, eylemin sebebini gösterir.
3. Ettirgen Fiiller: Geçişliliği Katlama Sanatı (Yaptırma Gücü)
Ettirgen fiillerin başlangıç noktası zaten güçlüdür: Geçişli bir fiil. Ettirgen fiiller, zaten nesne alabilen bir fiile aynı ekleri getirerek (-r, -t, -tır), fiilin geçişlilik derecesini artırır ve cümleye kesinlikle “işi başkasına yaptırma” anlamı katar.
Ettirgen Fiil Nasıl Oluşur?
Geçişli bir fiil kök veya gövdesine -r, -t, -tır eklerinden biri getirilir.
FORMÜL: Geçişli Fiil + Çatı Eki (-r, -t, -tır) = Ettirgen Fiil (Çok Geçişli)
Ettirgen Fiil Örnekleri
Ettirgen fiillerde cümlenin öznesi işi bizzat yapmaz, sadece o işin yapılmasına aracı olur veya zorlar. Bu fiillerde eylemi gerçekleştiren kişi, genellikle dolaylı tümleç ya da nesne olarak cümlede yer alır.
- Sil (Geçişli: Onu sil) + -dir = Sildir (Ettirgen: Masayı hizmetçiye onu sildir.)
- Yaz (Geçişli: Onu yaz) + -dır = Yazdır (Ettirgen: Raporu sekretere onu yazdır.)
- Giy (Geçişli: Onu giy) + -dir = Giydir (Ettirgen: Çocuğa kazağı onu giydir.)
- İç (Geçişli: Onu iç) + -ir = İçir (Ettirgen: Bebeğe sütü onu içir.)
Kilit Nokta: Ettirgen fiil, eylemin sorumluluğunu üstlenmez, sadece yetkiyi devreder. Yani, sildirme eylemini özne yapar, ancak silme eylemini hizmetçi yapar.
4. Karşılaştırmalı Özet Tablosu: Ettirgen mi, Oldurgan mı?
Aynı ekleri (-t, -r, -tır) aldıkları için bu iki fiil türünü karıştırmak çok kolaydır. Ancak aşağıdaki tablo, farkı tek bir bakışta görmenizi sağlayacak. Bu tabloyu aklınızın bir köşesine not edin!
| Özellik | Oldurgan Fiil (Geçişlilik Yaratır) | Ettirgen Fiil (Geçişliliği Artırır) |
|---|---|---|
| Başlangıç Durumu | Geçişsiz (Nesne Alamazdı) | Geçişli (Zaten Nesne Alırdı) |
| Görevi | Fiili nesne alabilir hale getirmek. (Geçişsizliği gidermek.) | Fiilin geçişlilik derecesini artırmak ve işi başkasına yaptırmak. |
| Kontrol Yöntemi | Ekten önceki yalın haline “onu” getiremeyiz. (Örn: Onu gez X) | Ekten önceki yalın haline “onu” getirebiliriz. (Örn: Onu temizle ✓) |
| Örnek Cümle | Çocuklar parkta gezdirildi. (Gezmek: Gçsz) | Yeni raporu müdüre yazdırdım. (Yazmak: Gçl) |
| Anlamı | Eylemin gerçekleşmesini sağlama. | Eylemi kesinlikle başkasına yaptırma. |
5. Sınav Taktikleri ve Püf Noktaları
Sınavda hızlı ve hatasız çözüm yapmak için sadece üç adımı takip etmemiz yeterli:
Adım 1: Fiilin Çatı Ekini Ayır
Verilen fiildeki çatı ekini (-r, -t, -tır) hemen zihninizde ayırın. Bu ek olmadan fiil ne halde kalıyor? Bu, bizim başlangıç noktamızdır.
- Örnek 1: “Koşturdu” -> Eki çıkar: “Koş”
- Örnek 2: “Anlattı” -> Eki çıkar: “Anla”
Adım 2: “Onu” Testini Uygula
Şimdi fiilin yalın haline “onu” kelimesini getirin ve anlamlı olup olmadığına bakın.
- “Onu koş” -> Anlamsız (Geçişsiz). O zaman bu fiil **Oldurgandır**.
- “Onu anla” -> Anlamlı (Geçişli). O zaman bu fiil **Ettirgendir**.
Adım 3: İki Kez Ettirgenlik (Süper Güç)
Bazen fiiller, geçişli olduktan sonra bile ikinci bir çatı eki alabilir. Bu durumda fiilin geçişlilik derecesi daha da artar ve yaptırma anlamı iki katına çıkar. Buna Tekrarlı Ettirgenlik de deriz. Bu durum, ettirgen fiillerin ne kadar güçlü olabileceğinin kanıtıdır.
- Örnek: “Gör” (Gçl) -> “Gördür” (Ettirgen) -> “Gördürt” (Tekrarlı Ettirgen)
Bu tarz fiillerde, işi yaptıran kişi sayısı artar. (Müdür, sekretere raporu yazdırttı. Yani müdür, sekretere bir başkasına yazdırma talimatı verdi.)
6. Dikkat Edilmesi Gereken Benzer Konular
Gençler, bu ekler bazen başka çatı ekleriyle karışabilir. Özellikle edilgen çatı ekleri (-l, -n) ile ettirgen/oldurgan çatı eklerini (-r, -t, -tır) asla karıştırmayın.
- Edilgen Fiil: İşi yapanın belli olmadığı (gizli özne) veya işin başkası tarafından yapıldığı anlamını verir. (Örnek: Ev temizlendi. Temizleyen kim? Belli değil.)
- Ettirgen/Oldurgan Fiil: İşi başkasına yaptırma anlamı taşır ve geçişlilikle ilgilidir. (Örnek: Evi temizletti. Temizleyen belli (hizmetçi), özne sadece yaptırdı.)
Unutmayın, Türkçe tıpkı bir yapboz gibidir. Her parça (ek) yerine oturduğunda, cümlenin anlamı bambaşka bir hale gelir. Ettirgen ve oldurgan fiiller, bizim cümlelerimize hareket ve sorumluluk katan en önemli parçalardır. Bol bol pratik yaparak ve “onu” testini uygulayarak bu konuyu tamamen halledeceğinize eminim. Başarılar dilerim!
