Sıfat-Fiil (Ortaç) Nedir? Anası Mez Ar Dik Ecek Miş Şifresi ve Adlaşma Tuzağı

Merhaba gençler, bugün fiilimsilerin en karizmatik üyesini, Sıfat-Fiilleri (Ortaçları) hallediyoruz!

Sıfat-fiiller (ortaçlar), eylem köklerine veya gövdelerine gelerek o eylemi geçici olarak sıfat görevine sokan özel eklerdir. Bu ekler sayesinde türeyen kelimeler, hemen ardından gelen bir ismi niteleyerek bir sıfat tamlaması kurar. Fiilimsilerin bu karizmatik üyesi, cümlede zaman anlamı taşımaz ancak nitelediği isim düştüğünde adlaşarak isim görevi üstlenebilir.

Türkçeyi seven, dilimizin inceliklerine meraklı tayfa! Eski notlarınızı bir kenara bırakın. Çünkü biz bugün, bu konunun en can alıcı noktalarını, karıştırma ihtimalimiz olan yerlerini ve tabii ki o meşhur şifresini masaya yatırıyoruz. Hazırsanız, fiilleri sıfat yapma yolculuğumuz başlasın!

1. Sıfat-Fiil (Ortaç) Nedir ve Hangi Ekleri Alır?

Önce şunu netleştirelim: Fiilimsiler, fiil olma özelliğini büyük ölçüde kaybedip isim, sıfat veya zarf görevine geçen kelimelerdir. Sıfat-fiiller de adından anlaşılacağı gibi, fiil kökünden türeyip cümlede sıfat gibi görev yapan kelimelerdir. Bu yapılara eski kaynaklarda “Ortaç” dendiğini de unutmayalım; ne de olsa cümlenin ortasında, isimle fiil arasında köprü kuruyorlar!

Sıfat-fiilleri bulmanın en kolay yolu, onların eklerini ezberlemektir. Bu ekler sayesinde, bir fiilin yanına gelip onu nasıl bir sıfata dönüştürdüğünü hemen yakalayabiliriz. İşte o meşhur, hayat kurtaran şifremiz:

Hayat Kurtaran Şifre: Anası Mez Ar Dik Ecek Miş

Bu şifre, sıfat-fiil eklerinin tamamını kapsar ve her bir ek, fiil kök veya gövdesine eklenir. Unutmayın, sıfat-fiilin görevi bir ismi nitelemek ya da belirtmektir. Bu yüzden sıfat-fiilin hemen yanında mutlaka bir isim (ya da adlaşmış hali) bulunmalıdır.

• -An / -En: En sık karşılaştığımız, en masum ekimiz. Örnek: Yolda koşan adam, dersi dinleyen öğrenci.
• -Ası / -Esi: Genellikle dilek, beklenti veya kader anlamı katar. Örnek: Gelesi gün, kırılası eller.
• -Mez / -Maz: Olumsuzluk anlamı taşıyan ama sıfat yapan ekimiz. Örnek: Görülmez kaza, bitmez çile. (Dikkat! Kip ekiyle karıştırmayalım.)
• -Ar / -Er / -Ir / -Ur / -R: Geniş zaman anlamı taşıyan sıfat-fiil ekimiz. Örnek: Güler yüz, akar su. (Dikkat! Kip ekiyle karıştırmayalım.)
• -Dık / -Dik / -Duk / -Dük (ve iyelik ekleriyle): Geçmiş zaman anlamı katar. Bu ek, iyelik ekleriyle beraber kullanıldığında (bildiğ-im, gördü-ğü-n) en çok kafayı karıştıran ektir. Örnek: Bildik kişi, gördük film.
• -Acak / -Ecek: Gelecek zaman anlamı katar. Örnek: Pişecek yemek, okunacak kitap. (Dikkat! Kip ekiyle karıştırmayalım.)
• -Mış / -Miş / -Muş / -Müş: Duyulan geçmiş zaman anlamı katar. Örnek: Yanmış ekmek, solmuş çiçek. (Dikkat! Kip ekiyle karıştırmayalım.)

Uygulama Örnekleri:

• O, her zaman gülümseyen bir insan. (Gülümse- fiiline -en eki geldi, insan ismini niteledi.)
• Elindeki kırılacak eşyayı dikkatle taşıyordu. (Kırıl- fiiline -acak eki geldi, eşyayı niteledi.)
• Bu, benim sevdiğim kitaptı. (Sev- fiiline -dik eki geldi ve iyelik eki aldı, kitabı niteledi.)

2. Sıfat-Fiillerin En Zorlu Virajı: Adlaşmış Sıfat-Fiiller

Sıfat-fiillerin en büyük özelliği, sıfat tamlaması kurmaktır. Ama bazen, niteledikleri isim o kadar bellidir ki, o ismi kullanmaya gerek kalmaz. İşte o an, sıfat-fiil nitelediği ismin görevini üzerine alır ve biz buna Adlaşmış Sıfat-Fiil deriz.

Adlaşma Nasıl Gerçekleşir? (İsmin Görevini Üstlenme)

Bunu bir otobüs yolculuğu gibi düşünün. Sıfat-fiil (şoför) ve isim (yolcu) yan yana giderken, yolcu (isim) durakta iniyor. Şoför (sıfat-fiil) ise yolcunun görevini (çoğul eki, hal eki vb.) alıp yoluna devam ediyor.

Normal Sıfat-Fiil Tamlaması	Adlaşmış Sıfat-Fiil	Açıklama
Gelen misafirler çok neşeliydi.	Gelenler çok neşeliydi.	“Misafirler” ismi düştü, “-ler” çoğul eki “gelen” kelimesine geçti.
Yıkanacak kıyafetleri ayırdım.	Yıkanacakları ayırdım.	“Kıyafetleri” ismi düştü, “-ları” hal eki “yıkanacak” kelimesine geçti.
O, ağlayan çocuğu teselli etti.	O, ağlayanı teselli etti.	“Çocuğu” ismi düştü, “-ı” belirtme hal eki “ağlayan” kelimesine geçti.

Unutmayın, adlaşmış sıfat-fiil artık isim gibi davransa bile, kökeninde hala bir fiilimsilik özelliği (sıfat-fiil eki) barındırdığı için, dil bilgisi sorularında hala “sıfat-fiil” olarak kabul edilir. Sadece “adlaşmış” alt başlığıyla incelenir.

3. Dikkat! Sıfat-Fiil ve Kip (Zaman) Eki Karışıklığı

İşte sınavların ve test kitaplarının en sevdiği kısım! Sıfat-fiil eklerinden bazıları (-mez, -ar, -ecek, -miş) aynı zamanda fiilleri çekimleyip onlara zaman anlamı katan kip ekleriyle birebir aynıdır. Peki, bu ikisini nasıl ayıracağız?

Ayırma Kuralı: Yüklem mi, Niteleyen mi?

Kural çok basit ve nettir:

• Eğer kelime, cümlenin temel yargısını bildiriyor ve çekimli bir fiil gibi kullanılıyorsa, o zaman ek kip ekidir. (Cümlenin yüklemidir.)
• Eğer kelime, hemen ardından gelen bir ismi niteliyor veya belirtiyorsa, o zaman sıfat-fiildir. (Cümlenin sıfatıdır.)

Hadi bu karışıklığı tabloda netleştirelim:

Ek	Sıfat-Fiil (Niteleme Görevi)	Çekimli Fiil (Yüklem Görevi)	Test: Hangi Soruyu Cevaplar?
-Miş	O, solmuş bir güle benziyordu. (Hangi gül?)	Bütün çiçekler solmuş. (Ne olmuş?)	İsme sorulan “Nasıl?” sorusuna cevap veriyorsa sıfat-fiildir.
-Ecek	Gelecek hafta sınavımız var. (Hangi hafta?)	Annem yarın bize gelecek. (Yargı bildiriyor.)	Kendisinden sonra isim varsa sıfat-fiil, cümlenin sonunda yargı bildiriyorsa kip ekidir.
-Ar	O, koşar adım yaklaştı. (Nasıl adım?)	O, her sabah mutlaka koşar. (Geniş zaman kipi.)	Niteleme mi yapıyor, yoksa eylemin genel bir zamanda yapıldığını mı bildiriyor?
-Mez	Bu, tükenmez bir enerji kaynağı. (Nasıl kaynak?)	Bu enerji asla tükenmez. (Geniş zaman olumsuzu kipi.)	Bir ismi niteleyerek sıfat tamlaması kuruyorsa sıfat-fiildir.

4. Sıfat-Fiillerin Cümleye Kattığı Gizli Anlamlar

Sıfat-fiiller sadece niteleme yapmakla kalmaz, aynı zamanda cümleye zaman, sebep veya amaç gibi farklı anlamlar da katabilirler. Özellikle “-dik” eki, bu anlam kaymalarında başrolü oynar.

A) Geçmiş Zaman Anlamı (En çok -dik ve -miş ile)

Dün izlediğimiz film harikaydı. (Filmi izleme eylemi geçmişte gerçekleşti.)

B) Gelecek Zaman Anlamı (En çok -ecek ile)

Yapılacak işler listesi çok uzun. (İşler henüz yapılmadı, gelecekte yapılacak.)

C) Sebep Anlamı (Neden-Sonuç İlişkisi)

Onun geldiğini görmeyince merak ettim. (Gelmediği için merak ettim.)

D) Süreklilik Anlamı (Genellikle -ar ve -mez ile)

Bu bitmez bir yolculuk gibiydi. (Bitme eyleminin sürekliliği vurgulanıyor.)

5. Sıfat-Fiil Uygulaması: Avcılık Zamanı!

Şimdi öğrendiklerimizi pekiştirelim. Aşağıdaki cümlelerdeki sıfat-fiilleri ve adlaşmış sıfat-fiilleri bulup hangi eki aldıklarını belirtelim. Unutmayın, fiilimsiler köklerinde her zaman bir eylem barındırır!

1. Bu, herkesin bildiği bir hikaye.
2. Oraya gidenler henüz geri dönmedi.
3. Yarın görüşeceğimiz konuyu hazırladım.
4. Masadaki yazılmış notları okuyorduk.
5. Bizim için çözülesi bir dert kalmadı.

Cevapları Kontrol Edelim:

• 1. bildiği (-dik eki ve iyelik): Normal sıfat-fiil (hikayeyi niteliyor).
• 2. gidenler (-en eki): Adlaşmış sıfat-fiil (giden kişiler).
• 3. görüşeceğimiz (-ecek eki ve iyelik): Normal sıfat-fiil (konuyu niteliyor).
• 4. yazılmış (-mış eki): Normal sıfat-fiil (notları niteliyor).
• 5. çözülesi (-esi eki): Normal sıfat-fiil (derdi niteliyor).

Gördüğünüz gibi, konuyu şifreyle çözünce ve özellikle kip eki tuzağına düşmeyince işler ne kadar kolaylaşıyor. Sıfat-fiiller, dilimize akıcılık ve zenginlik katan, cümlelerimizi kısaltmamızı sağlayan harika yapılar. Bol bol pratik yaparak ve adlaşma tuzağına dikkat ederek bu konuyu cepte sayabiliriz!

Hepinize başarılar diliyorum. Türkçe dersine bu kadar meraklı olduğunuz için kendinizle gurur duyun!