Fiil Çatısı: Edilgen Fiiller Konu Anlatımı – Kim Yaptı, Kim Etkilendi?

Edilgen Fiil Nedir?

Edilgen fiiller, bir cümlede eylemi gerçekleştiren gerçek öznenin (yani işi yapanın) belirsiz veya gizli olduğu durumlarda karşımıza çıkar. Bu fiillerde eylemden etkilenen nesne, cümlenin başına geçerek “sözde özne” görevini üstlenir. Fiile eklenen özel ekler (l, n) sayesinde eylem, sanki kendi kendine yapılıyormuş gibi bir anlam kazanır.

Merhaba gençler! Nasılsınız? Umarım enerjiniz yerindedir, çünkü bugün Türkçe’nin en havalı konularından birine, fiil çatısı konusunun en kilit taşına, yani Edilgen Fiillere dalıyoruz. Eski notlarınızı bir kenara bırakın. Biz bu konuyu öyle bir halledeceğiz ki, bir daha asla karıştırmayacaksınız. Hazırsanız, kahramanımız “Sözde Özne”yi tanıma vakti!

1. Fiil Çatısı Maceramız: Edilgenlik Nerede Duruyor?

Biliyorsunuz, fiil çatısı dediğimiz şey, fiilin özne ve nesneyle olan ilişkisini inceler. Bu, bir eylemin kim tarafından ve nasıl yapıldığını anlamamızı sağlayan bir sistemdir. Çatı konusunda iki ana koldan ilerliyoruz:

• Öznesine Göre Çatılar: Etken, Edilgen, Dönüşlü, İşteş.
• Nesnesine Göre Çatılar: Geçişli, Geçişsiz, Ettirgen, Oldurgan.

Bizim bugünkü odak noktamız ise Edilgen Çatı. Edilgen fiiller, eylemi yapanın kim olduğunu umursamaz, sadece eylemin sonucunu bize gösterir. Mesela, “Kapı kırıldı.” dediğimizde, kapıyı kimin kırdığı önemli değildir; önemli olan kapının şu anki durumudur.

2. Edilgen Fiilin İki Süper Gücü: L ve N Ekleri

Bir fiili edilgen yapmak için ona özel bir takı (ek) eklememiz gerekir. Bu takılar, fiilin son harfine göre değişir ve fiili anında edilgen hale getirir. Bu takılar, -l- ve -n- ekleridir.

2.1. Edilgenlik Eki: -(i)l / -(u)l / -(ü)l

Eğer fiil kökümüz sessiz bir harfle (ünsüz) bitiyorsa, genellikle -l eki gelir. Bu ek, fiili hemen edilgen yapar.

• Sil-mek → Silinmek (sessiz harfle bitse de bu fiil ‘n’ alır, kural dışı)
• Kır-mak → Kırılmak
• Gör-mek → Görülmek
• Çiz-mek → Çizilmek

2.2. Edilgenlik Eki: -(ı)n / -(i)n / -(u)n / -(ü)n

Eğer fiil kökümüz sesli bir harfle (ünlü) bitiyorsa, araya kaynaştırma harfi girmeden direkt -n eki gelir.

• Tara-mak → Taranmak
• Sula-mak → Sulanmak
• Oku-mak → Okunmak
• De-mek → Denmek

Önemli Not: Bu ekler, fiil kökünün sonuna gelir gelmez, o fiil artık işi yapanı istemez! Sadece işten etkileneni ister.

3. Sözde Özne: Gizli Kahramanımız

Edilgen fiillerin en temel özelliği, Sözde Özne (Sahte Özne) kullanmalarıdır. Etken (normal) bir cümlede işi yapan gerçek bir özne varken, edilgen cümlede bu özne ya tamamen kaybolur ya da “tarafından/vasıtasıyla” gibi kelimelerle gizlenir.

3.1. Sözde Özne Nedir?

Sözde özne, aslında etken cümlede nesne (yani eylemden etkilenen) olan varlığın, edilgen cümlede özne koltuğuna oturmasıdır. Ama dikkat! O, sadece koltuğu işgal eder, işi yapan yine başkasıdır.

Bakın, olayı adım adım inceleyelim:

Etken Cümle (İşi Yapan Belli):

[Annem] (Gerçek Özne) [bütün evi] (Nesne) [temizledi] (Etken Fiil).

Edilgen Cümle (İşi Yapan Gizli):

[Bütün ev] (Sözde Özne) [temizlendi] (Edilgen Fiil).

Gördüğünüz gibi, etken cümledeki “bütün ev” nesnesi, edilgen cümlede özne oldu. Peki, evi kim temizledi? Bilmiyoruz! Veya şöyle de diyebiliriz:

[Bütün ev] (Sözde Özne) [Annem tarafından] (Gizli Özne) [temizlendi] (Edilgen Fiil).

İşi yapan “Annem” olsa da, cümledeki özne görevini “Bütün ev” üstlenmiştir. İşte bu yüzden ona Sözde Özne diyoruz.

4. Edilgenlik ve Geçişlilik İlişkisi

Edilgen fiillerin nesne alma yeteneği, yani geçişliliği de değişir. Bu kısım biraz daha üst seviye ama lise öğrencileri için çok önemli:

4.1. Edilgenleşme ve Geçişsizlik

Bir fiil edilgen yapıldığında, o fiil artık nesne alamaz hale gelir. Yani, geçişli bir fiil bile edilgen yapıldığında geçişsiz olur. Neden mi? Çünkü zaten nesne, sözde özne koltuğuna oturdu!

• Etken & Geçişli: Kapıyı (nesne) açtı (fiil).
• Edilgen & Geçişsiz: Kapı (sözde özne) açıldı (edilgen fiil). (Artık başka bir nesne alamaz.)

Peki, zaten geçişsiz olan (yani nesne alamayan) bir fiil edilgen yapılırsa ne olur? O zaman Sözde Özne de olmaz! Bu durumlarda, cümlenin öznesi tamamen belirsiz kalır ve sadece bir yer/zaman zarfı vurgulanır. Buna “Öznesiz Edilgenlik” de denir.

Örnek:

[Dışarıda] (Zarf) [çok beklendi] (Edilgen Fiil).

(Kimi beklediği ya da kimin beklediği belli değil. Beklenen şey/kişi Sözde Özne olamaz, çünkü cümle geçişsiz bir fiilden türemiştir.)

5. Edilgen ve Etken Fiillerin Karşılaştırması

Bu tablo, konuyu kafanızda netleştirmek için harika bir özet olacak. Lütfen bu tabloyu zihninizin en görünür yerine asın!

6. Dikkat: Edilgen mi, Dönüşlü mü?

Burada çok önemli bir ayrım var ve testlerde en çok buradan gol yiyorsunuz! Hem edilgen hem de dönüşlü fiiller -n ekini kullanır. Peki, bunları nasıl ayıracağız?

Dönüşlü Fiil: İşi yapan da işten etkilenen de aynı kişidir. (Özne işi yapar ve iş döner dolaşır yine özneyi bulur.)

Edilgen Fiil: İşi yapan belli değildir, işten etkilenen ise Sözde Özne’dir.

6.1. Ayırma Yöntemi (Sihirli Soru)

Cümleye şunu sor: “Bu eylemi yapan belli mi? Eğer belliyse ve özne kendi kendine yapıyorsa dönüşlüdür. Eğer yapan belli değilse ve eylem dışarıdan bir etkiyle yapılıyorsa edilgendir.”

Örnek 1: Giyinmek

• Dönüşlü: Çocuk, aceleyle giyindi. (Çocuk, giyme işini kendi yaptı ve kendisi etkilendi. Gerçek özne var.)
• Edilgen: Yeni kıyafetler dolaba dizildi. (Kıyafetler kendi kendini dizemez. Kimin dizdiği belli değil. Sözde özne var.)

Örnek 2: Taranmak

• Dönüşlü: Genç kız, aynanın karşısında tarandı. (Kız, tarama işini kendi yaptı. Gerçek özne var.)
• Edilgen: Saçlar, özel bir fırçayla tarandı. (Saçlar kendi kendini tarayamaz. Kimin taradığı belli değil. Sözde özne var.)

Pratik Kural: Eğer cümlenin başına “kendi kendine” ifadesini getirebiliyorsak ve anlam bozulmuyorsa, o fiil büyük ihtimalle Dönüşlü’dür.

7. Edilgen Fiil Örnekleri ve Günlük Hayat

Edilgen fiilleri en çok nerede kullanırız biliyor musunuz? Resmi yazışmalarda, haber metinlerinde ve dedikodu yaparken! Çünkü bu metinler genellikle sorumluyu gizlemek ister.

Resmi Metinler:

• Toplantı, yarın sabah 09:00’da yapılacak. (Kim yapacak? Yönetim.)
• Tüm evraklar eksiksiz bir şekilde incelendi. (Kim inceledi? Görevliler.)

Günlük Hayat:

• Anahtar, kapının önünde bulundu. (Kim buldu? Belli değil.)
• Tüm çöpler, dün akşam atıldı. (Kim attı? Belli değil.)
• Yeni yasa, mecliste kabul edildi. (Kim kabul etti? Milletvekilleri.)

Gördüğünüz gibi, edilgen fiiller sayesinde eylemi yapanın kim olduğunu söylemek zorunda kalmıyoruz. Bu da bize hem pratiklik hem de bazen sorumluluktan kaçma imkanı sunuyor. Ama siz ders çalışırken sorumluluktan kaçmayın, tamam mı?

Unutmayın, edilgen fiillerin sırrı iki kelimede saklıdır: L/N eki ve Sözde Özne. Bu ikisini gördüğünüz an, doğru cevabı işaretleyin!