Fiilimsiler (Eylemsiler) Rehberi: MA-IŞ-MAK, ANASI MEZAR ve Diğer Büyülü Ekler

Merhaba Gençler, Bugün Fiilimsileri Halletme Zamanı!

Türkçenin yapı taşları arasında belki de en çok kafa karıştıran ama en çok da anlatımımızı zenginleştiren konuya, yani Fiilimsi (Eylemsi) ailesine hoş geldiniz! Eğer bu konuda hala “Acaba isim mi, fiil mi?” diye tereddüt ediyorsan, endişelenme. Bu dersten sonra fiilimsileri adın gibi bileceksin. Hazırsak, fiilin gücünü alıp onu isim, sıfat ya da zarf yapan o sihirli eklerin dünyasına dalıyoruz!

Fiilimsiler Tam Olarak Nedir?

Fiilimsiler, fiil kök veya gövdelerine özel yapım ekleri getirilerek oluşturulan ve cümlede artık fiil olmaktan çıkıp isim, sıfat veya zarf görevinde kullanılan kelimelerdir. Bunlar, fiilin anlamını ve alabildiği nesneyi korur ancak çekimli fiil gibi zaman (kip) ve şahıs (kişi) eki almazlar, böylece cümlede yan yargılar kurmamızı ve anlatımımızı akıcı hale getirmemizi sağlarlar.

Neden Fiilimsilere İhtiyaç Duyarız?

Dersin en başında şunu netleştirelim: Fiilimsiler, cümlelerimizi zenginleştirmenin ve birden fazla eylemi tek bir ana yargıya bağlamanın en kolay yoludur. Düşünsene, her şeyi kısa kısa cümlelerle anlatsak ne kadar yorucu olurdu:

• Ben, kapıyı açtım. Ben, içeri girdim. Ben, ders çalışmaya başladım. (Çok robotik, değil mi?)

Fiilimsi kullanarak aynı şeyi çok daha akıcı söyleyebiliriz:

• Kapıyı açıp içeri girince ders çalışmaya başladım. (İşte bu! Hem akıcı hem de anlam bütünlüğü var.)

Fiilimsiler, bu örnekteki gibi, yan cümleler kurarak ana yargıyı destekler ve metnin kalitesini artırır.

1. İsim-Fiil Ailesi: Eylemi İsimleştiriyoruz (Ad Eylem)

İsim-Fiiller, fiil kök veya gövdelerine gelerek o eylemi tamamen bir isme dönüştürür. Artık o kelime, tıpkı bir isim gibi cümlede özne, nesne ya da dolaylı tümleç görevini üstlenir.

İsim-Fiil Ekleri: MA-IŞ-MAK

Bu üç ek, isim-fiil ailesinin altın kuralıdır. Hangi kelimeyi görürsek görelim, önce bu ekleri aramalıyız:

• -ma / -me: Kitap okuma hobisini seviyorum. (Eylemin adı)
• -ış / -iş / -uş / -üş: Arkadaşının yürüyüşü çok zarifti. (Eylemin şeklinin adı)
• -mak / -mek: Sınava hazırlanmak, düzenli çalışmakla olur. (Eylemin genel adı)

Püf Noktası: Olumsuzluk Eki (-ma/-me) Tuzağı

İsim-fiil eki olan “-ma / -me”, aynı zamanda olumsuzluk eki olarak da kullanılır. Bu ikisini karıştırmamak için kelimenin cümlede ne anlattığına bakmalıyız:

• (İsim-Fiil): Onunla tartışma, günün en kötü olayıydı. (Burada bir eylemin adından bahsediliyor.)
• (Olumsuzluk Eki): Sakın yüksek sesle tartışma! (Burada bir yasaklama, yani olumsuzluk bildiriliyor.)

Eğer kelime, bir eylemin kalıcı adı değil de, devam eden bir eylemin adıysa ve olumsuzluk bildirmiyorsa, o isim-fiildir.

2. Sıfat-Fiil Ailesi: İsmi Niteleyen Fiiller (Ortaç)

Sıfat-Fiiller (Ortaçlar), fiilin anlamını taşıyan ancak cümlede kendisinden sonra gelen bir ismi niteleyerek sıfat görevini üstlenen kelimelerdir. Bunlar, yan cümlenin yüklemini oluşturur ve ana cümlenin sıfatı olur.

Sıfat-Fiil Ekleri: ANASI MEZAR DİKECEK MİŞ

Bu kodlama, Türkçe öğretmenlerinin en sevdiği ve en çok hayat kurtaran kodlamadır. Bu yedi eki ezberlemeden sınava girmek yok!

• -an / -en: Köşede oturan adamı tanıyor musun?
• -ası / -esi: Dünyada gezilesi o kadar çok yer var ki…
• -mez / -maz: Görünmez kazalar hepimizi korkutur. (Burada dikkat, çekimli fiil de olabilir. Eğer ismi niteliyorsa sıfat-fiildir.)
• -ar / -er / -ır / -ir: Her sabah koşar adımlarla okula giderdi.
• -dık / -dik / -duk / -dük: Dün izlediğimiz bildik bir filmdi.
• -acak / -ecek: O yakılacak odunları depoya taşıdık.
• -mış / -miş / -muş / -müş: Dolabın arkasında unutulmuş bir defter buldu.

Adlaşmış Sıfat-Fiil: İsmi Gizleyen Kahraman

Sıfat-fiillerin en büyük numarası, niteledikleri ismin bazen cümleden düşmesidir. Bu durumda, sıfat-fiil, düşen ismin görevini üstlenir ve “adlaşır”. Ama unutma, adlaşsa bile hala fiilimsi olma özelliğini korur!

Bakın nasıl oluyor:

Örnek 1:

• Sıfat-Fiil: Yarışmayı kazanan öğrenci tebrik edildi.
• Adlaşmış Sıfat-Fiil: Yarışmayı kazanan tebrik edildi. (Düşen isim: öğrenci)

Örnek 2:

• Sıfat-Fiil: Pazardan çürümüş meyveleri ayırdık.
• Adlaşmış Sıfat-Fiil: Pazardan çürümüşleri ayırdık. (Düşen isim: meyveler)

3. Zarf-Fiil Ailesi: Eylemi Tanımlayanlar (Bağ Eylem)

Zarf-Fiiller (Bağ Eylemler), cümlede temel olarak iki yargıyı birbirine bağlar ve ana fiilin (yüklemin) durumunu (nasıl yapıldığını) veya zamanını (ne zaman yapıldığını) belirtir. Bu aile, ek sayısı bakımından en kalabalık olanıdır.

Zarf-Fiil Ekleri: Ken-Yalı Asiye İnce İp Atlarken…

Zarf-fiil eklerini tek tek ezberlemek yerine, en çok kullanılanlarını ve meşhur kodlamalarını akılda tutmak daha mantıklıdır. Unutma, bu ekler fiile gelir ve kelimeyi zarfa dönüştürür.

• -ip / -ıp / -üp: Kitabını alıp hemen yanıma geldi. (Nasıl geldi?)
• -erek / -arak: Soruları gülerek çözüyordu. (Nasıl çözüyordu?)
• -ken: Ben ders çalışırken elektrikler kesildi. (Ne zaman?)
• -ince / -ınca: Kapı çalınca irkildik. (Ne zaman?)
• -meden / -madan: Kimseye sormadan dışarı çıkma. (Nasıl çıkma?)
• -eli / -alı: Onu göreli tam beş yıl oldu. (Ne zamandan beri?)
• -dıkça / -dikçe: O okudukça bilgisi artıyordu. (Ne zaman/Ne şekilde?)
• -e…e / -a…a: Çocuk, annesine baka baka ağlıyordu. (Sürekli durum bildirir.)
• -r…mez / -r…maz: Zil çalar çalmaz dışarı fırladık. (Anında zaman bildirir.)
• -meksizin / -maksızın: Hiç durmaksızın çalışıyordu.

Zarf-Fiillerin Görevi: Zaman mı Durum mu?

Zarf-fiil, cümlede genellikle iki sorudan birine cevap verir:

1. Durum Zarfı (Nasıl?):

• Öğretmenimiz, konuyu bağırarak anlattı. (Nasıl anlattı? Bağırarak.)

2. Zaman Zarfı (Ne Zaman?):

• Okuldan gelince hemen yemeğini yedi. (Ne zaman yedi? Gelince.)

Fiilimsilerin En Tehlikeli Tuzağı: Kalıcı İsimler ve Çekimli Fiiller

Sınavlarda çoğu öğrencinin takıldığı iki büyük tuzak var. Bunları ayırt edebilirsek, fiilimsi konusunu %100 çözmüşüz demektir.

1. Kalıcı İsim Tuzağı (İsim-Fiiller İçin)

Bazı kelimeler, isim-fiil eklerini (-ma, -mak, -ış) almasına rağmen zamanla bir eylemin adı olmaktan çıkıp, somut veya soyut bir nesnenin/kavramın kalıcı adı haline gelir. Bunlar artık fiilimsi sayılmaz!

Ayırt Etme Yöntemi: Olumsuzluk Testi

Eğer kelimeye olumsuzluk eki (-ma / -me) getiremiyorsak, o kalıcı isimdir.

2. Çekimli Fiil Tuzağı (Sıfat-Fiiller İçin)

Sıfat-fiil eklerinden bazıları (-ar, -mez, -ecek, -miş) aynı zamanda çekimli fiillerde (kip eklerinde) de kullanılır. Aradaki farkı anlamak için kelimenin cümlede hangi görevde kullanıldığına bakmalıyız:

• Sıfat-Fiil: Yarın gelecek misafirler için hazırlık yaptık. (İsmi niteliyor.)
• Çekimli Fiil: Misafirler yarın bize gelecek. (Yargı bildiriyor, cümlenin yüklemi.)

Eğer kelime cümlenin temel yargısını (yüklemini) oluşturuyorsa ve zaman bildiriyorsa, o çekimli fiildir; fiilimsi değildir.

Fiilimsiler Tablosu: Üç Aileyi Tek Bakışta Karşılaştırma

Konuyu tam olarak kafamızda oturtmak için, üç fiilimsi türünün temel özelliklerini, görevlerini ve eklerini özetleyelim:

Son Söz: Türkçenin Akıcılığı Fiilimsilerde Gizli

Gördüğünüz gibi, fiilimsiler sadece ek ezberlemekten ibaret değil, aynı zamanda Türkçenin ne kadar zengin ve akıcı bir dil olduğunu gösteren önemli yapılardır. Bir metinde ne kadar çok fiilimsi varsa, o metnin anlatımı o kadar derinleşir ve zenginleşir.

Unutma: Dil bilgisinde başarılı olmanın tek yolu bol bol pratik yapmaktır. Bu ekleri bulmak için gözlerini dört aç ve her okuduğun cümlede fiil kökünden türeyen kelimeleri tespit etmeye çalış. Başarılar dilerim, sevgili gençler!